واکسن ‌سالک، ‌موفقیتی در ‌یک قدمی ‌محققان ‌ایرانی

عامل این بیماری انگلی به نام لیشمانیاست. پشه‌های خاکی پس از گزش افراد مبتلا به سالک یا جوندگانی که به این بیماری انگلی مبتلا باشند، می‌توانند در گزش‌های بعدی این بیماری را به افراد سالم دیگر منتقل کنند. در افراد مبتلا به این بیماری پس از چند روز در محل گزیدگی، سطح پوست قرمز و متورم شده و به شکل جوش‌ در می‌آید که بتدریج وسط این جوش زخمی هم ایجاد می‌شود. عفونت محل زخم موجب تشدید عوارض بیماری می‌شود. در نوع خشک این بیماری، ضایعه پوستی ایجاد شده از نظر ظاهری خشک و تعداد زخم‌ها نیز کمتر و بدون درد است اما در نوع مرطوب، زخم ایجاد شده در سطح پوست دارای ظاهری مرطوب و دردناک است. در مبتلایان سالک مرطوب زخم‌ها زیادتر و وسیع‌تر است و این زخم‌ها بیشتر در سطح پوست دست‌ها و پاها دیده می‌شود. براساس آمارهای اعلام‌شده از سوی سازمان جهانی بهداشت هر سال 1.5 تا دو میلیون نفر به بیماری سالک مبتلا می‌شوند که 90 درصد آن در 9 کشور دنیا اتفاق می‌افتد و کشور ما نیز یکی از این کشورهاست. بنابراین با توجه به این آمار، ابداع واکسنی علیه سالک می‌تواند نقش مهمی در کنترل این بیماری داشته باشد. تاکنون واکسن‌های متعددی در نقاط مختلف دنیا علیه لیشمانیا مورد ارزیابی قرار گرفته، اما واکسنی که علیه این بیماری موثر باشد ساخته نشده است.

واکسنی علیه سالک نداریم

تولید و ارزیابی واکسن سالک در ایران از سال‌ها پیش با همکاری جوامع علمی داخلی و بین‌المللی تحت نظارت سازمان جهانی بهداشت آغاز شده است. اگرچه نتایج این کارآزمایی‌ها بی‌خطر بودن واکسن‌های ساخته شده را اثبات می‌کند، اما این واکسن‌ها هیچ کدام اثربخشی لازم را ندارند و به همین علت لازم است پژوهش‌ها در زمینه ساخت واکسنی موثر برای بیماری سالک همچنان ادامه داشته باشد. دانشگاه علوم پزشکی مشهد از جمله مراکزی است که در یک کار تحقیقاتی چندساله درباره تولید واکسنی موثر علیه بیماری سالک تحقیقاتی را آغاز کرده‌ که مراحل آزمایشی تولید این واکسن در فاز حیوانی با موفقیت انجام شده است.

به گفته دکتر محمودرضا جعفری، استاد دانشکده داروسازی دانشگاه علوم پزشکی مشهد و مجری این طرح، بیماری سالک یک بیماری انگلی است که انواع مختلف گونه‌های لیشمانیا به عنوان عامل اصلی ابتلا به این بیماری شناخته شده است. ما در ایران گونه‌ای به نام «لیشمانیا میجر» داریم که موجب ابتلا به سالک مرطوب می‌شود. «لیشمانیا تروپیکا» نیز عامل ابتلا به سالک خشک است. انواع دیگری نیز در دنیا وجود دارد. نام دیگر این بیماری پوستی برگرفته از نام انگل لیشمانیا عامل بیماری شناخته‌شده ‌ لیشمانیوز است. محققان مدت‌هاست به دنبال واکسنی برای این بیماری یعنی لیشمانیوز ـ چه از نوع احشایی و چه از نوع جلدی ـ هستند که به آن سالک گفته می‌شود. از حدود 40 تا 50 سال پیش تا امروز کارهای تحقیقاتی زیادی با هدف تولید واکسن سالک در سطح دنیا انجام شده است. اگر نگاهی به مقالات بیندازید، متوجه می‌شوید در گوشه و کنار دنیا تلاش‌های زیادی برای ساخت واکسن سالک انجام شده است.

به گفته دکتر جعفری، تاکنون واکسن‌های متعددی علیه این بیماری ساخته شده که بعضی از آنها به فازهای بالینی هم رسیده است، اما با توجه به این‌که واکسن‌های ساخته شده کارایی لازم را نداشته ، به مرحله نهایی یعنی تولید نرسیده و در همین سطح کار متوقف شده است. بنابراین در حال حاضر ما واکسنی برای سالک یا به طور کلی لیشمانیوز نداریم.

آنچه این واکسن را متمایز کرده است

دکتر جعفری در پاسخ به ویژگی منحصر به فرد این واکسن در مقایسه با واکسن‌های مشابهی که تاکنون ساخته‌شده، می‌گوید: موفقیتی که در ساخت واکسن سالک به آن دست یافته‌ایم نتیجه تحقیقات ده ساله ماست. در فرمول اختصاصی که ما برای این واکسن در نظر گرفته‌ایم از نانوذرات لیپوزومی استفاده کرده‌ایم که حاوی انگل‌های لیشمانیا میجر است. وقتی این واکسن را در مدل موشی سالک استفاده می‌کنیم، می‌بینیم این واکسن نه‌تنها در پیشگیری، بلکه در درمان موشی که قبلا سالک گرفته باشد تاثیرگذار است. بنابراین امیدواریم بتوانیم این واکسن را در مراحل بعدی در آزمایش‌های بالینی مورد بررسی قرار دهیم تا بتوانیم از این فرمول اختصاصی برای ساخت یک واکسن موثر به منظور پیشگیری و درمان بیماری سالک استفاده کنیم. در مرحله بعدی قصد داریم پس از جذب بودجه لازم برای ادامه این طرح تحقیقاتی بتوانیم در شرایط تمیز در کارخانه مقدار کافی از این واکسن ‌تولید کنیم و کارآزمایی‌های بالینی یک، 2 و 3 را پشت سر بگذاریم و در صورت موفقیت در این مسیر این محصول به بازار عرضه خواهد شد.

دکتر جعفری می‌افزاید: واکسن‌هایی که قبلا ساخته شده از انواع واکسن‌های نسل اول بوده و از نظر ترکیب دارویی با این واکسن متفاوت است. ویژگی اختصاصی واکسنی که ما تولید کرده‌ایم استفاده از نانوذراتی است که در واکسن‌های قبلی وجود نداشته است. در حقیقت، ما در این تحقیقات از نتایج به دست آمده در فرآیند ساخت واکسن‌های قبلی که به روش ALM یا اتوکلاو تولید می‌شد، استفاده کردیم که در مراحل بالینی چندان موفقیت آمیز نبود. بر این اساس با دیگر همکاران در مرکز بیماری‌های پوستی و جذام صحبت کردیم و به این نتیجه رسیدیم واکسنی که پیش از این ساخته شده چندان موثر نیست و به اصطلاح نیاز به یاور یا کمکی دارد. از ده سال پیش استفاده از شیوه‌های کمکی مختلف را برای افزایش تاثیرگذاری واکسن سالک مورد بررسی قرار داده‌ایم اکنون یک ساختار نانولیپوزومی مناسب برای آنتی‌ژن‌های انگل لیشمانیا در اختیار داریم که می‌تواند سیستم ایمنی را بخوبی تحریک کرده و موجب محافظت موش‌ها در چالش با انگل زنده لیشمانیا شود. ما هنوز وارد مرحله آزمایش‌های بالینی نشده‌ایم و نتیجه کارمان در فاز اول آزمایش‌های بالینی مشخص خواهد شد اما می‌توانیم با اطمینان بگوییم در مرحله آزمایش‌های بالینی با محدودیتی مواجه نخواهیم شد؛ چراکه سیستم‌های مشابهی یعنی همراه با لیپیدهای مشابه برای تزریق زیر جلدی در نظر گرفته که برای درمان سرطان از آن استفاده ‌می‌شود و توانسته است فاز یک بالینی را با موفقیت پشت سر بگذارد. بنابراین انتظارمان این است که استفاده از فرمول یا ساختاری مشابه برای واکسن سالک نیز محدودیتی ‌به‌همراه نداشته باشد. پس از فاز بالینی یک باید تاثیرگذاری این فرآورده دارویی را در فاز بالینی 2 مورد بررسی قرار دهیم.

هم پیشگیری، هم درمان

اغلب واکسن‌ها با هدف پیشگیری از ابتلا به بیماری‌ها ساخته می‌شود، اما بر خلاف آنچه تصور می‌شود واکسن سالک از این نظر با دیگر واکسن‌ها متفاوت است. به گفته مجری این طرح تحقیقاتی، این واکسن فقط با هدف پیشگیری ساخته نشده‌، بلکه ما در این تحقیقات تاثیر این واکسن در درمان بیماری را نیز مورد بررسی قرار ‌‌و نشان داده‌ایم استفاده از این دارو می‌تواند در درمان بیماری‌ها نیز تا حد زیادی تاثیرگذار باشد. وقتی به موشی که به سالک مبتلا شده این واکسن را تزریق می‌کنیم، متوجه می‌شویم واکسن در درمان بیماری تاثیر دارد.

استفاده از واکسن در درمان بیماری همان ایمونوتراپی است که در واکسن سالک این اثر به اثبات رسیده است.اگر لازم باشد می‌توان برای افرادی که در معرض ابتلا به این بیماری هستند از این واکسن استفاده کرد. در بعضی نواحی، این بیماری شیوع بیشتری دارد و افراد ساکن این مناطق بیشتر در معرض ابتلا به بیماری سالک هستند.اگر فاز بالینی موفقیت آمیز باشد این نخستین واکسن موفق برای بیماری سالک خواهد بود. البته این بیماری ناشی از فعالیت یک انگل داخل سلولی است و از این رو ساخت واکسنی برای این بیماری در مقایسه با دیگر بیماری‌ها پیچیدگی بیشتری دارد و همه تلاشمان این است که بتوانیم با استفاده از این روش یک واکسن موثر برای بیماری سالک تولید کنیم.

فرانک فراهانی‌جم / گروه دانش