عقلانیت فنی در دوران تجدد محدود

پرسش‌هایی از این دست در فلسفه‌ تکنولوژی مطرح است و علاقه‌مندان به موضوعات فلسفی درگیری ویژه‌ای با این پرسش‌ها دارند. براساس تعریفی که اندرو فینبرگ ارائه داده است، تکنولوژی مجموع ابزارهای عقلانی به خدمت گرفته شده در یک جامعه است. تکنولوژی در استاندارد عقلانیت علمی ـ فنی قرار می‌گیرد. عقلانیت، کاربرد مقررات معمول را به حوزه تجربه می‌برد. این مقررات آشکارا بخشی از مقولات تجربی و اصول تعادل که به واکنش اندیشه مرتبط است و به وسیله درجه‌ای از ادراک صورت می‌پذیرد را تعریف می‌کنند. از دیگر سو عقلانی‌سازی یک فرآیند است برای تولید حوزه‌ای از تجارب که با بعضی از استانداردهای عقلانی مطابقت پیدا می‌کند. طراحی ابزارهای فناورانه با عقلانیت مطابقت دارند و در مقررات و بخش‌های جامعه که به وسیله‌ باوری که عقلانی‌سازی برای هر حوزه‌ اجتماعی به کار می‌گیرد، مورد ارزیابی قرار می‌گیرند و در جامعه به کار برده می‌شوند. این امکان وجود دارد که بتوان برای عقلانیت‌های فنی جایگزین، تأکیدی بر وظیفه‌شناسی و برای انسانیت قائل شد.

با ارائه‌ این تعریف، با توجه به این موضوع که به تعبیر این فیلسوفِ تکنولوژی (اندرو فینبرگ)، هم‌اکنون در دوران مدرنیته محدود به سر می‌بریم، می‌توان یک نوع عقلانیت فنی جایگزین برای نظام حاکم تکنولوژیک متصور شد و از شرایط کنونی به یک دوره‌ جدید ورود پیدا کرد. دوره‌ای که در آن نظام‌های تکنولوژیک مبتنی بر وظیفه‌شناسی انسان در قبال خود، در قبال محیط‌زیست و به تعبیری زیست‌جهان هستند.

در زمینه‌ پژوهش و مطالعات بیشتر در این حوزه، پژوهشکده مطالعات فناوری زیر نظر نهاد ریاست جمهوری و در همکاری دائمی با معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری اسلامی ایران در حال فعالیت است. این پژوهشکده از پنج گروه پژوهشی تشکیل شده است و دارای بخش مطالعات راهبردی تکنولوژی، آینده‌‌نگاری، اقتصاد دانش‌بنیان، مطالعات فناوری در الگوی اسلامی- ایرانی پیشرفت و مطالعات اجتماعی ـ فنی فناوری است. امید که با گسترش مطالعات تکنولوژی در موسسات پژوهشی، تحول در نظام تکنولوژیک حاکم فراهم آید.

جلال نبهانی‌زاده‌ / جام‌جم