تقویم ایرانی با حیوانات چینی و ترکی

همه می‌دانند مضمون این بیت، نام حیواناتی است که هرساله در تقویم ما دیده می‌شود یا از گذشته در فرهنگ شفاهی ما وجود داشته و هرکدام از این حیوانات برای ما به نمادی خاص در آن سال تبدیل شده است.

مثلا برخی گذشتگان معتقد بودند، سالی که به نام موش است، خصوصیات موش را در طالع و سرنوشت نوزاد متولد آن سال یا روابط اجتماعی افراد در رفاه یا قحطی‌‌های آن سال حاکم و موثر می‌کند و سالی که به اسم سگ بوده، درنده‌خویی آن حیوان (بنابر اعتقاد عامه) بر مقدرات مردمان آن سال حاکم می‌شده است.

با آنچه گفته شد، موضوع زمانی جالب‌تر می‌شود که بدانیم این نامگذاری هرگز در فرهنگ ایرانی ریشه نداشته و از گاه‌‌شماری دوازده حیوان چینی ـ اویغوری شکل گرفته و در طول هفت قرنی که از یورش مغول به ایران می‌گذرد هنوز رایج است، هرچند طی این چند سده همواره به یک شکل نبوده و در دوره‌های مختلف، تغییراتی نیز در آن پدید آمده‌ است.

داستان ورود سالشمار حیوانی به ایران

درباره روند ورود این سالشمار به ایران دیدگاه‌های متفاوتی وجود دارد. دکتر عبدالکریم گلشنی، استاد تاریخ تمدن اسلامی دانشگاه تهران، غلامان ترک را آورندگان این سالشمار به ایران می‌داند و می‌گوید: این سالشمار سابقه ایرانی ندارد و از ترکستان و شمال چین نشأت گرفته و بیشتر ساکنان دشت قبچاق عامل ورود آن به ایران زمین بوده‌اند. این نام‌ها بر مبنای صورت‌های فلکی طالع بینی بوده و براساس دوازده حیوان ـ که در صورت‌های فلکی به آن تشبیه می‌کردند ـ نامگذاری صورت گرفته است.

وی ورود این اسامی را از زمان سلجوقیان و غزنویان می‌داند و می‌افزاید: ورود اولین فرهنگ قبایل ترک به کشور منشأ اسامی حیوانات در سالشمار بوده و قطعا می‌توان گفت در فرهنگ ایرانی، آیین زرتشت و در آیین مانویت نامی از سال‌ها به نام حیوانات دیده نمی‌شود. حتی در تعالیم مهرپرستی نمی‌توان برای آن تاریخی یافت. در کتاب «نوروزنامه» اثر خیام نیز نشانی از آن دیده نمی‌شود و این‌ها حاکی از این موضوع است که این نوع نامگذاری در فرهنگ ایرانی سابقه‌ای نداشته است.

به گفته این پژوهشگر به استنادی این سالشمار ابتدا به وسیله غلامان ترک ـ که از ترکستان به اسارت گرفته می‌شدند ـ وارد ایران شده است.

دکتر گلشنی می‌افزاید: اگر نگاهی به منابع سده دوم و سوم بیندازیم، می‌بینیم که اشارتی به این سالشمار داشته اند که این فرهنگ برای اقوام ترک بوده که در ماوراءالنهر می‌زیستند.

وی در پاسخ به این پرسش که از چه زمانی این تقویم به فرهنگ ایرانی وارد شده است، می‌گوید: در زیج (تقویم) جلالی اثری از این نامگذاری نیست و می‌توان نتیجه گرفت از دوره صفویه به این موضوع اقبال بسیاری نشان داده شده است. با مطالعه در تاریخ به این موضوع پی می‌بریم که نفوذ و ترویج تقویم دوازده حیوانی ترکان در فرهنگ و ادب ایران زمین از اثرات حمله مغول و تشکیل سلسله‌های ایلخانی در ایران است، زیرا همان‌طور که در زیج ایلخانی خواجه نصیرالدین طوسی ملاحظه می‌کنیم: «تاریخی که پادشاهان ما به کار می‌برند تاریخ ختائیان و ترکستان است» یا در شرح بیرجندی بررسی فصل خواجه نصیرالدین طوسی و همچنین تشریح آن شرح از سوی ملامظفرمنجم می‌خوانیم: «... به فرمان هولاکو قاعده استخراج تاریخ مذکوره را در تاریخ قلمی‌نمود و... در ایران متداول شد».

دکتر ذبیح‌الله صفا نیز در بخشی از کتاب «تاریخ ادبیات ایران» این مطلب را چنین بیان می‌کند: «هرچه برعمر حکومت مغولان در ایران بیشترگذشت، این نفوذ بیشتر شد، چنان‌که حتی طرز گاه‌شماری آنان ـ که مبنی برتصور دوری در سنین و تسمیه آنها به اسامی ‌حیوانات بود ـ درایران متداول شد.»

بی‌شک ملل مختلف نمادهای خاصی برای استقبال از سال جدید خود دارند که این نمادها تحت تاثیر عوامل مختلف به کشورها و فرهنگ‌های دیگر راه می‌یابد. حال جای این پرسش باقی است که نخستین بار از چه زمانی سالشمار حیوانی جای خود را در میان مردم ایران باز کرد.

استیلای مغولان بر فرهنگ ایرانی

محمدرضا صیاد، استاد دانشگاه، پژوهشگر و پیشکسوت تقویم و رویت هلال ماه در این باره می‌گوید: تقویم ترکی ـ مغولی از حدود قرن هفتم هجری قمری یعنی پس از استیلای مغول بر ایران، به تقویم ایرانیان راه یافت. این تقویم از نوع شمسی ـ قمری است، به این معنی که سال و ماه‌های آن قمری است. 12 ماه قمری این تقویم در ترکی به ترتیب و با معنای: ماه اول، ماه دوم و... نامیده می‌شود. این تقویم دارای دوره دوازده ساله حیوانی است که اسامی معادل فارسی سال‌های آن به ترتیب عبارتند از: موش، گاو، پلنگ، خرگوش، نهنگ، مار، اسب، گوسفند، میمون، مرغ، سگ و خوک.

وی می‌افزاید: در ایران، استفاده از این تقویم در دوره صفویه (907 تا 1135 هجری قمری) متداول شد.

از آن زمان تا اواسط قرن سیزدهم هجری قمری ـ که جایگزین تقویم جلالی شد ـ بیشتر در امور دولتی و شرح وقایع تاریخی، در کنار تقویم‌های هجری قمری، جلالی و... استفاده می‌شد. سال 1329 هجری قمری (مطابق 1289 هجری خورشیدی برجی)، تقویم شمسی برجی به جای این تقویم رایج شد. سرانجام سال 1304 هجری شمسی ـ که تقویم هجری شمسی به عنوان تقویم رسمی پذیرفته شد ـ به طور صریح استفاده از سال‌های دوره دوازده ساله حیوانی منسوخ‌شد.

به گفته این پژوهشگر، با توجه به این‌که دوره مغول در ایران دوره تزلزل روحی و اخلاقی بود، یأس، ناامیدی و حرمان بر همه مسائل سایه افکنده بود و مردم خود را اسیر دست سرنوشت حس می‌کردند و برای نجات و رهایی از دست ناملایمات و آگاهی از آینده و برای پیش‌بینی‌ لازم، به احوال و احکام نجوم و تفأل متوسل می‌شدند و بخصوص حکام و زمامداران وقت یعنی پادشاهان مغول نیز بنا به اقتضای محیط اولیه خودشان ـ‌که غرق خرافات بودند ـ اعتقاد به نحس و سعد ایام و ساعات داشتند. به همین دلیل بازار پیشگویان پر رونق بود و متاعشان خریدار داشت. از این‌رو این قبیل مسائل روز‌به‌روز در فرهنگ عامه برای خود جایی باز می‌کرد. منجمان عصر ضمن این‌که همتشان معطوف اسطرلاب، زیج و استخراج تقویم بوده، احکام نجومی‌ را نیز در کنار و حاشیه آن می‌آوردند و ارتباط هر فردی را با روزها، ماه‌ها و سال‌ها در نظر می‌گرفتند و پیشگویی‌هایی درباره آنان می‌کردند.

آغاز واردات چینی از قرن هشتم هجری

موضوع سالشمار و اسامی یک حیوان بر هر سال به همین جا ختم نمی‌شود و ظاهرا تاریخ آن به داستان‌ها و افسانه‌های بودایی هم برمی‌گردد.

توضیح بیشتر این موضوع را از زبان احمد ابومحبوب، منتقد و استاد دانشگاه می‌خوانید: ریشه و خاستگاه این گاه‌شماری و علت تأثیرگذاری این دوازده حیوان خاص بر سرنوشت زمین و انسان، به یک افسانه کهن بودایی بازمی‌گردد: بودا در آغاز سال نو تمامی حیوانات را فراخواند، اما از میان حیوانات، تنها دوازده حیوان دعوت بودا را جدی گرفتند و به محضر او رفتند. این دوازده حیوان عبارت بودند از: موش، گاو، پلنگ، گربه، نهنگ، مار، اسب، بز، میمون، خروس، سگ و خوک و از آن پس بودا مقدر کرد سرنوشت انسان و جهان، فقط به دست این دوازده حیوان باشد و هریک از این حیوانات در هر سال یکی پس از دیگری پدیدار شوند و مقدرات کائنات و سرنوشت جهان را در دست بگیرند.

ابومحبوب ادامه می‌دهد: در روایت ایرانی فهرست این حیوانات دستخوش تغییراتی شده‌است. در سایر کشور‌های فارسی زبان مانند افغانستان و تاجیکستان نیز این سالشمار دیده می‌شود و حتی می‌توان گفت این موضوع جنبه جهانی پیدا‌کرده و در کشورهای دیگر هم آن را به کار می‌برند.

وی با این جمله که این سالشمار فرهنگ وارداتی از چین است، تأکید می‌کند: تقویم حیوانی مرتبط با چین بوده و به فرهنگ ایران وارد شده است. نام ماه‌های ایرانی نام‌های ایزدی و آسمانی است و ماه‌های فروردین، اردیبهشت، خرداد و ماه‌های دیگر نام ایزدان است.

عسکر بهرامی، پژوهشگر فرهنگ و زبان‌های باستانی و عضو هیات علمی دایره‌المعارف بزرگ اسلامی نیز درباره این سالشمار در متون تاریخی و ادبی می‌گوید: در اکثر متون و منابع تاریخی ایران وقایع تاریخی با تقویم هجری قمری ثبت می‌شده و اسامی‌ روزها، ماه‌ها و سال‌های دیگر نیز آورده شده و اثری از این نوع گاهشمار در آثار قبل از قرن هشتم هجری دیده نمی‌شود.

وی افزود: این تقویم که هم‌اکنون در ایران تا حدودی معمول شده است، تقویم دوازده حیوانی ترکان است که یک دوره دوازده ساله را تشکیل می‌دهد. به‌تحقیق معلوم شده است اصل اسامی ترکی است و بعدها اعراب و فارسی زبانان این تقویم را در آثارشان به کار برده‌اند.

با آنچه گفته شد، تقویم دوازده حیوانی ترکان از زمان تسلط مغول بر ایران ـ بنا به عللی که یادآور شدیم ـ در ایران رایج و خصوصیات مربوط به آن در فرهنگ عامه نمودار شد و مورخان ایرانی نیز در ثبت تاریخ وقایع آن را به کار بردند و عمل هر کس به نحوی خواه ناخواه در رواج آن موثر افتاد و تا سال 1304 هجری شمسی نقش آن در متون ادبی و تاریخی مشهود است.

از سال 1304 که تقویم ایران اصلاح می‌شود، در اسامی‌ ماه‌ها، بروج دوازده‌گانه جای خود را به ماه‌های زرتشتی باستانی می‌دهد و استعمال آن تقویم در متون ادبی و تاریخی منسوخ می‌شود؛ اما به علت داشتن ریشه عمیق در فرهنگ عامه مردم هنوز سینه به سینه نقل می‌شود. بیشتر در مواقع تحویل سال مورد توجه خاص و عام است که بدانند اسم سال آینده چیست و به چه حیوانی تعلق دارد تا با پیشگویی‌هایی که می‌شود در اوضاع سیاسی و اجتماعی آینده نظر کنند.

البته درباره این‌که این طرز تفکر خوب است یا بد نمی‌توان اظهارنظر کرد، ولی کاش پژوهشگران، استادان و اسطوره‌شناسان در سال‌های اخیر تلاش می‌کردند سنت‌های اصیل ایران باستان را دوباره احیا کنند تا نوروز ایرانی معنای خود را با تمدن کهن سرزمین پارس بشناسد و همه ما سال آینده را ـ که سال اسب است ـ سالی شتابزده و تندرو ندانیم.

معصومه کلانکی‌