داستان به مثابه یک واقعیت اجتماعی و روایتی از تاریخ

حرفه‌ای‌ترین ماموران پلیس آنهایی هستند که اطلاعات را از زوایایی که بدون ظاهرسازی وجود دارند، به‌دست می‌آورند. خواهر یک قاتل شاید به خاطر علقه شخصی از برادرش حمایت کند، اما لکه خون روی فرش، از هیچ قاتلی حمایت نخواهد کرد. تاریخ‌نگاران کارآگاهان علوم انسانی هستند، تقریبا در تمامی موارد تاریخ‌نگاری شبهه‌هایی از جانبداری افراطی دیده می‌شود، یک مورخ حرفه‌ای یا از نظر دینی به پادشاهی علاقه‌مند است یا از نظر قومی یا از دید فرقه‌ای یا حتی ساده‌تر از تمامی این دلایل، مواجب‌بگیر دربار پادشاه است، هزار و یک علت سبب می‌شود تا یک مورخ، به ناحق، از یک شاهزاده یا امیر یا حتی دربان یک قصرحمایت کند، در چنین شرایطی آیا یک تاریخ‌نگار باهوش و با اطلاع، تنها به گفته مورخان اعتماد می‌کند؟ در اینجاست که شواهد دیگر به یاری تاریخ‌نگار می‌آید، اگر در یک محل جغرافیایی، سکه طلا یا نقره با عیار بسیار کم و خلوص پایین به‌دست آید، متخصص تاریخ یقین می‌کند که سلسله‌ای که سکه متعلق به دوران اوست، از نظر اقتصادی در حال سقوط بوده است، هرچقدر یک مورخ از هوش و ذکاوت فلان پادشاه در امور مالی دفاع کند، همین یک شاهد زنده کافی است تا تمامی مدعای وی را زیر سوال ببرد. مهم‌ترین منابع تاریخ‌نگاری داستان‌ها هستند، اینان هیچ‌گاه دروغ نمی‌گویند، منتها برای کشف حقایق مکتوم بین سطور آنها، مورخ نیاز به چند دانش ترکیبی دارد، اولا باید به حد اعلای کلمه، لغت‌شناس باشد، به اعتباری عمق معنایی لغات دوره تخصصی خود را بداند، در متون داستانی دوره صفویه مخصوصا قصه حسین کرد شبستری به وفور با کاربرد لغت یتیم روبه‌رو هستیم، یتیم در فرهنگ داستانی دوره صفوی به فردی اطلاق می‌شود که از طریق نوچه بودن گذران زندگی می‌کند، هر عیار و بزن بهادر و قلدر در دوره صفوی، بسته به قدرت بازو و نفوذ کلام خود و مهم‌تر از آن دست و دلبازی‌اش در تقسیم مال، چند یتیم زیردست خود داشته است، چیزی شبیه آنچه در فیلم فارسی‌های دوران پهلوی شاهد آن بوده‌ایم.کاملا واضح است که بار معنایی این لغت با آنچه ما امروزه از آن درک می‌کنیم، زمین تا آسمان فاصله دارد، مورخی که روی متن داستانی کار می‌کند، در درجه دوم باید بتواند از روی شواهد موجود در متن، مانند شکل خیابان‌ها و نوع ابزار موجود در داستان، حدود کلی دوره مطرح شدن اثر را درک کند. مدت کوتاهی است که داستان به‌عنوان یک متن مهم و علمی بررسی می‌شود، در گذشته تاریخی مردم داستان می‌شنیدند که غم و درد خود را برای چند ساعتی از یاد ببرند بنابراین برای آنان اساسا مهم نبود، داستانی که می‌شنوند نوشته چه کسی است. برای مثال همین متن بسیار مهم قصه حسین کردشبستری، از مولفی نامعلوم نقل می‌شود، نامعلوم بودن بسیاری از مولفان، کار تشخیص زمان اثر را سخت می‌کند، اینجاست که دانش دستور زبان به داد متخصص تاریخ می‌رسد، اگر در خاطرتان باشد، چند سال پیش در زمان پخش یک سریال تلویزیونی به نام شب‌های برره، بین جوانان،‌ کودکان و حتی بزرگسالان، نوعی از گویش ساختگی موسوم به برره‌ای به راه افتاده بود، فرض کنیم این گویش با تمام ساختارهایش وارد یک داستان شود و 300 سال بعد به دست یک مورخ برسد، وی حتی اگر نام مولف اثر را نداند و هیچ شاهدی برای تعیین زمان نگارش نباشد، تنها با دانستن حدود زمانی رواج این نوع صحبت کردن، متوجه می‌شود که اثر متعلق به دوران حیات ماست. دستور زبان ونحوه به کار بردن افعال برای بررسی تاریخ نگارش یک اثر بسیار مهم و حیاتی است، این مقدمات تنها برای بیان یک نکته مطرح شد، به خوانندگان عزیز توصیه می‌شود این بار که با یک رمان یا داستان کوتاه مواجه شدند، سعی کنند از داستان، به چند نکته تاریخی نیز پی ببرند، این‌گونه است که می‌توانند به حیطه خوانندگان حرفه‌ای داستان وارد شوند.

منابع:

کالوینو،ایتالو (1381). شهرهای نامرئی، ترانه یلدا، تهران: باغ نو * ‌فتوت، سارا (1388). بررسی ابعاد روان‌شناختی فضاهای عمومی شهری، ماهنامه راه و ساختمان، شماره64، آبان ماه * ‌شاردن، ژان(1335). سیاحت نامه شاردن، محمد عباسی، تهران: امیرکبیر * ‌‌ انصاف‌پور، غلامرضا، (1386). تاریخ و فرهنگ زورخانه و گروه‌های اجتماعی زورخانه‌رو، تهران: اختران

همایون نوری‌پناه / دانشجوی دکترای تاریخ