ضرورت ابهام‌زدایی از ‌یک مفهوم

وی در سخنرانی خود از استقبال استادان حوزه و دانشگاه از این کنگره و نیز تحول علوم انسانی خبر داد. خلاصه‌ای از سخنان حجت‌الاسلام غلامی را در اینجا می‌خوانید.

با وجود سال‌های متمادی مهجوریت بحث علوم ‌انسانی-‌اسلامی در کشور، به لطف الهی، طی چند سال اخیر، تحول بنیادین در علوم انسانی به منظور دستیابی به نسخه کامل و کارآمدی از علوم‌انسانی-‌اسلامی با استقبال چشمگیر جمع کثیری از استادان دانشگاه و حوزه روبه‌رو شده است؛ چنان که امروز می‌توان گفت علوم‌انسانی-‌اسلامی دیگر یک بحث مطرود و منزوی نیست، بلکه روز به روز در حال تبدیل‌شدن به بحثی رایج و پرطرفدار در محافل علمی کشور است.

واقعیت این است که در یک جامعه اسلامی که در آن با اراده اکثریت مطلق مردم، یک نظام اسلامی تأسیس شده است، فراهم‌شدن زمینه لازم برای استخراج پاسخ‌های درخور به نیازهای متنوع علمی کشور و کمک به جاری و ساری‌شدن ارزش‌ها و احکام مترقی اسلام در رگ‌های جامعه، یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های اهل علم محسوب می‌شود.

در این شرایط چگونه می‌توان راضی به سلطه علومی شد که نه‌تنها قادر به درک عمیق نیازهای جامعه اسلامی نیست، بلکه به طریق اولی، از ارائه پاسخ‌های کارآمد به نیازهای این جامعه عاجز است.

ناکارآمدی علوم انسانی سکولار، مختص جامعه اسلامی نیست و می‌توان گفت دیگر تداوم پنهانکاری درباره شرایط بحرانی جوامعِ به اصطلاح پیشرفته غربی چه در عرصه‌های فرهنگی ـ اجتماعی و چه در عرصه اقتصادی و سیاسی ممکن نیست.

آنچه در سال‌های گذشته تحت عناوین گوناگون از جمله جنبش وال استریت در غرب ظهور و بروز یافته است، گوشه‌ای از نارضایتی مردم درباره شرایط آزاردهنده‌ای است که نظام سرمایه‌داری طی قرون متمادی به اسم توسعه‌یافتگی به مردم تحمیل کرده است.

هرگاه پنهان از چشمان غربزدگان یا بر اثر عجز آنان، زمینه برای ظهور تعالیم اسلامی در جامعه ما فراهم شده و این تعالیم گرفتار تحریف، التقاط یا سطحی‌نگری نشده است، ثمره آن‌ جز رفع و دفع مفاسد اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و گسترش عدالت و خوشبختی نبوده است.

 لزوم روشنگری درباره مفهوم علوم‌انسانی-‌اسلامی

با وجود روشنگری‌های انجام شده طی سال‌های اخیر درباره معنا و مبنای علوم‌انسانی-‌اسلامی، هنوز قلیلی از نخبگان کشور با مفهوم این علوم آشنا نیستند.

در این میان، بعضی مخالفان علوم‌انسانی-‌اسلامی نیز با ارائه تصاویری مخدوش و حتی بعضاً مضحک از این علوم، به زعم خود زمینه انزوای مجدد علوم‌انسانی-‌اسلامی را در محافل دانشگاهی‌ فراهم می‌کنند.‌ در این شرایط خالی از فایده نیست که مجدد بگوییم، علوم‌انسانی-‌اسلامی در ساده‌ترین بیان، عبارت است از علومی که در زیر چتر جهان‌بینی الهی و مبتنی بر عقاید اسلامی به شناخت هستی و انسان و روابط میان آنها و پاسخ‌دهی به مجموعه مسائل خُرد و کلان جامعه می‌پردازد، خواه این علوم محصول عقل تجربی، عقل برهانی یا عقل ریاضی باشد و خواه محصول وحی.

علوم‌انسانی-‌اسلامی طردکننده روش تجربی نیست

علوم‌انسانی-‌اسلامی به دنبال پایان دادن به حضور روش‌شناسی تجربی در علوم انسانی نیست، بلکه مهم‌ترین مواجهه آن با این روش‌شناسی، تعیین یک قلمرو‌ اختصاصی متناسب با کارآمدی آن است.

باید توجه داشت نتایج یک عملیات علمی مبتنی بر روش‌شناسی تجربی، اگر به نحو صحیح در قلمرو‌ ویژه خود صورت گرفته باشد، به طور قطع برای دینداران حجیت‌آور است و عدم تمکین به احکام برآمده از آن‌ شرعا محل اشکال است.

علوم‌انسانی-‌اسلامی، علومی به شمار می‌رود که در آن روش‌‌شناسی‌های گوناگون در قلمروهای معین حضور دارند و متناسب با کارایی خود به ایفای نقش می‌پردازند.

در این صورت دعوای ساختگی علم و دین و عقل و دین رنگ می‌بازد؛ چراکه هر یک از عقل تجربی، عقل برهانی یا ریاضی، خود ذاتاً دینی است‌ و در نظرگرفتن وجهی بُرون‌دینی برای آنها با منطق صحیحی انطباق ندارد.

در این میان، سوال مهم، وزن معرفت وحیانی در علوم‌انسانی-‌اسلامی است. روشن است ‌وحی خالص قابل مقایسه با هیچ‌یک از علوم بشری نیست و آنچه قابل مقایسه است و غالباً میان آنها مقایسه صورت می‌گیرد، لفظ و نقل به معنی واسطه انتقال وحی به انسان‌ها ـ آن هم در غیاب معصوم(ع) ـ با علوم بشری نظیر عقل تجربی یا برهانی است.

برداشت روشمند و معتبر از وحی در قلمرو‌ اختصاصی وحی در علوم انسانی‌ نسبت به نتایج سایر علوم تقدم دارد و می‌تواند محکی منحصربه‌فرد برای شناخت حق و باطل به حساب آید و به آن دسته از سوالات در علوم انسانی پاسخ می‌دهد که سایر علوم و معارف اصولا از پاسخگویی یقین‌زا به آنها ناتوانند.

از جمله مباحث درستی که در ماه‌های اخیر مطرح شده است، تاکید علوم‌انسانی-‌اسلامی بر آزاداندیشی است.

این نوع آزاداندیشی که باید آن را مولود اسلام دانست، نه تنها به انحصارگرایی جریان روشنفکری سکولار و تحجر آنها در قبال منابع معرفت‌شناختی پایان می‌دهد، بلکه با تخریب سدهای فولادین کشیده شده در برابر اندیشه، انسان را از محرومیتی که از ناحیه به حاشیه راندن عقل برهانی، معرفت وحیانی و حتی شهود عرفانی از ساحت شناخت دچار کرده است، خارج می‌کند.

دریافت 404 مقاله علمی و تائید 176 مقاله

از سال قبل تا هم اکنون، کنگره بین‌المللی علوم ‌انسانی-‌اسلامی که با تصویب شورای سیاستگذاری ، دارای یک دبیرخانه دائمی فعال است، علاوه بر وصول 496 چکیده مقاله، 404 مقاله علمی دریافت کرده است که پس از داوری‌های چندگانه در کمیسیون‌های تخصصی، نهایتا 176 مقاله برای ارائه در کنگره یا چاپ به تائید رسیده که تعدادی از این مقالات مربوط به پژوهشگران جهان اسلام است.

بنا به نظر شورای علمی کنگره، مقالاتی در کنگره پذیرفته می‌شود که از سطح علمی ـ پژوهشی برخوردار باشد و به این لحاظ امسال وزارت علوم، تحقیقات و فناوری به مقالات مصوب کنگره تائیدیه علمی ـ پژوهشی اعطا‌کرد که می‌تواند برای استادان مفید باشد.