بومی‌سازی پهپادها در دوران دفاع مقدس

بسیاری از کارشناسان صنایع دفاعی، پهپاد را مهره اصلی در تعیین سرنوشت جنگ‌های آینده می‌دانند. هزینه مناسب ساخت آن نسبت به بسیاری از تجهیزات نظامی دیگر، قابلیت‌های کاربردی فراوان و نیز حجم کوچک و قدرت مانور، از اصلی‌ترین دلایل گسترش گرایش به این وسیله است. عکسبرداری و فیلمبرداری از آرایش نظامی و نیز مراکز حساس امنیتی، امکان حمل مهمات و انواع بمب از قابلیت‌های دیگر پهپاد است.

امروزه کشورهای مختلفی در دنیا به سرمایه‌گذاری و تولید پهپاد می‌پردازند که جمهوری اسلامی ایران نیز در میان آنها جای دارد. ​ابابیل​ و ​مهاجر​ از مهم‌ترین پهپادهای تولید شده به دست متخصصان داخلی است.

البته کاربردهای این وسیله تنها به جنگ یا امور دفاعی خلاصه نمی‌شود و در امور صلح‌آمیز نیز می‌توان از آنها استفاده کرد. ماموریت‌هایی نظیر پژوهش‌های هواشناسی، زمین‌شناسی، مقابله با آتش‌سوزی‌های گسترده و نیز مخابرات از جمله دیگر کاربردهای پهپاد است.

در سال‌های پیش از انقلاب، ایران روابط سیاسی نزدیکی با غرب بخصوص آمریکا داشت. در سایه این روابط، نیروی هوایی ارتش ایران نیز به بسیاری از هواپیماها و بالگردهای نظامی پیشرفته و مدرن آن زمان مجهز شده بود.

حضور انواع جنگنده‌های آمریکایی خصوصا جنگنده پیشرفته اف‌ـ14 که آمریکا غیر از ایران حاضر به فروش آن به هیچ کشور دیگری نشد و نیز بیش از 600 فروند انواع بالگرد، نیروی هوایی ایران را به یکی از بزرگ‌ترین و پیشرفته‌ترین نیروهای هوایی جهان تبدیل کرده بود.

در همان زمان چند نوع هواپیمای بدون سرنشین یا پهپاد (پرنده هدایت‌پذیر از دور) نیز در اختیار ارتش ایران قرار گرفت. این پهپادها که در نوع خود جزو پیشرفته‌ترین پهپادهای آن زمان بود، به طور عمده برای شبیه‌سازی حملات دشمن و آموزش نیروهای پدافند به کار گرفته می‌شد.

اساس کار این پهپادها که به عنوان «پهپاد هدف» شناخته می‌شود به این صورت است که با سرعتی نزدیک به سرعت هواپیماهای جنگنده و در ارتفاعی مشابه بر فراز منطقه به پرواز درمی‌آیند.

هدایت و کنترل آنها نیز از یک مرکز زمینی و توسط خلبان مستقر در مرکز صورت می‌گیرد. در این زمان، نیروهای پدافندی که در منطقه مستقر هستند، این پرنده‌ها را نشانه‌گیری و منهدم می‌کنند تا به این ترتیب توان خود را برای مقابله با حملات هوایی دشمن افزایش دهند. آشنایی نیروهای نظامی ایران با پهپادها تا پیش از جنگ تحمیلی، محدود به همین پرنده‌های هدف باقی ماند.

در خلال دوران دفاع مقدس، نیروهای مسلح ایران در موقعیت یک جنگ تمام‌عیار قرار گرفتند که این شرایط تجربیات جدیدی را برای آنها به وجود آورد. ازجمله در این دوران ارزش بالای اطلاعات شناسایی روشن‌تر شد. گاهی در برخی عملیات‌‌ها، داشتن اندکی از اطلاعات در مورد استقرار نیروهای دشمن فقط در چند کیلومتر آن سوتر می‌توانست سرنوشت نبرد را عوض کند. مأموریت‌های شناسایی به طور سنتی توسط جنگنده‌های F4-D صورت می‌گرفت، اما استفاده از این هواپیماها به دلیل تجهیزات گرانقیمت و همچنین زمان آماده‌سازی بالا در برخی عملیات‌ نظامی میسر نبود. بنابراین نیاز حیاتی نیروهای نظامی به اطلاعات شناسایی انگیزه به‌کارگیری پرنده‌های بدون سرنشین شناسایی را تقویت کرد.

سال 64 گروهی از نیروهای عملیاتی و دانشگاهی در کنار هم جمع شدند تا به هر طریقی که شده بتوانند هواپیمای رادیو کنترلی بسازند که قادر به حمل یک دوربین باشد. شاید در آن زمان نه‌تنها قابلیت پرواز خودکار این پرنده‌ها، بلکه حتی برد و مداومت پروازی آنها نیز اهمیت زیادی نداشت و هر هواپیمایی که می‌توانست تصاویر هوایی را از مناطق اطراف تهیه کند و به دست فرماندهان برساند، بار سنگینی را از دوش گروه‌های تجسس و برنامه‌ریزان عملیات برمی‌داشت. با این تفکر، این گروه موفق به ساخت و به‌کارگیری پرنده کوچک و ارزانقیمتی به نام «تلاش» شدند.

این پرنده که تعداد زیادی از آن در دوران جنگ ساخته شد، به یک دوربین عکاسی مجهز بود و می‌توانست با انجام عملیات‌های متعدد شناسایی در زمان جنگ و دفاع مقدس نقش مهم و برجسته‌ای را در موفقیت­‌های عملیاتی ایفا کند.

با آشکار شدن نقش ارزشمند پرنده‌های بدون سرنشین در انواع عملیات و کاربردها، کار روی توسعه و ساخت انواع پرنده‌های بدون سرنشین ادامه یافت و کاربردهای مختلفی برای این وسایل پرنده داخلی محقق شد. «مهاجر» نوع پیشرفته پرنده بدون سرنشین شناسایی بود که در ادامه کار طراحی و ساخت، توسط محققان و متخصصان داخلی ساخته و به کار گرفته شد.

در سال‌های پس از جنگ، گروه‌ها و هسته‌هایی در داخل ساختار وزارت دفاع و برخی دیگر مراکز دانشگاهی و صنعتی توسط همین کارشناسان شکل گرفت تا با استفاده از تجربیات ارزشمندی که در محیط‌های عملیاتی واقعی به دست آمده بود، پایه‌های صنعت بومی پهپاد در کشور گذارده شود. به این ترتیب، مسیری که کشورهای پیشرفته صنعتی از دهه 1340 خورشیدی برای توسعه پهپادها آغاز کرده بودند، در مدت زمان اندکی توسط متخصصان داخلی طی شد و امروز ایران از نظر سطح فناوری و تنوع محصول در صنعت پهپاد بدون شک یکی از کشورهای مطرح و شاید یکی از ده کشور برتر در این حوزه است.

در حال حاضر، صنایع هوایی قدس که در زمان جنگ با نام طرح قدس و برای توسعه و ساخت انواع پرنده‌های بدون سرنشین شکل گرفت، کار خود را براساس سفارش و نیاز نیروهای مسلح در زمینه طراحی، ساخت و تولید انواع پرنده‌های بدون سرنشین ادامه می‌دهد.

صنایع هواپیماسازی ایران (هسا) نیز در طراحی و ساخت انواع پهپادها و سامانه ­های مربوط به آن مشغول فعالیت است. علاوه بر صنایع وابسته به وزارت دفاع، سازمان‌های دیگری مانند جهاد دانشگاهی صنعتی شریف و چند شرکت دولتی و خصوصی دیگر نیز در زمینه طراحی و ساخت پهپاد و سامانه‌های مرتبط با آن فعالیت می‌کنند. حضور بخش‌های مختلف نظامی و غیرنظامی، دولتی و خصوصی در این صنعت عامل مهمی در توسعه و شکوفایی صنعت پرنده‌های بدون سرنشین و فناوری­ های مربوط به آن در داخل کشور بوده است.

همچنین از سال 84، مسابقات دانشجویی طراحی و ساخت پهپاد با حمایت دانشگاه صنعتی شریف به اجرا درآمده است.

این مسابقات نیز به نوبه خود نقش مهمی در بروز خلاقیت گروه‌های دانشجویی و کشف استعدادهای بومی در این زمینه داشته است؛ موضوعی که بزودی و با به بارنشستن می‌تواند پای این هواپیماهای هوشمند را به کاربردهای عمومی و تجاری مثل مراقبت از محیط زیست و جنگلبانی، حفاظت از مزارع بزرگ و کنترل ترافیک‌ جاده‌ها باز کند.

امیر توکلی / جام جم