ارتقای سواد رسانه‌ای مخاطب با رسانه ملی

نکته مهم در یک مناظره، ایجاد جذابیت برای مخاطب و فضای چالشی سالم میان مناظره‌کنندگان است. این موضوع بهانه‌ای برای گفت‌وگو با سه نفر از صاحب‌نظران، برنامه‌سازان و کارشناسان رسانه شد تا به کمک آن بتوانیم با استانداردهای یک مناظره سالم آشنا شویم.

حاکم‌ شدن عقلانیت بر جامعه

دکتر محمدمهدی فرقانی، استاد ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی می‌گوید: مباحث در مناظره‌ها باید در چارچوب خودش و به لحاظ موضوعی مربوط و مرتبط باشد. امسال و در جریان مناظره‌های انتخاباتی، نوبت‌بندی‌ها و به قید قرعه ‌صحبت کردن، از نظر توجه به عدالت رسانه‌ای در این مناظره‌ها رعایت شد. در این میان، حتی این‌که چه شخصی اول یا آخر صحبت می‌کند بسیار مهم است و تاثیر مهمی بر گفتمان دارد. اگر زمان مساوی در اختیار هر نامزد قرار بگیرد، باعث می‌شود عدالت کمی هم رعایت شود. جدی شدن مباحث در مناظره آخر و محک خوردن سیاست‌های کلان ملی از جمله مزایای برگزاری این نوع مناظره‌هاست، اما ایجاد محدودیت و در نظر گرفتن یک بازه زمانی مشخص برای این نوع مناظره‌ها نمی‌تواند کارکرد اصلی آنها را تقویت کند. مناظره باید با برنامه‌ریزی به یک سیاست مستمر و همیشگی تبدیل شود و این می‌تواند فضای عقلانیت را بر جامعه حاکم کند.

لزوم استمرار مناظره‌ سیاسی

این صاحب‌نظر ارتباطات درخصوص ابزارهای موثر برای ایجاد یک مناظره سالم عنوان می‌کند: ما اگر می‌پذیریم مناظره کنیم، به این معناست که همه مفاهیم، قابل بحث و مجادله است و آمده‌ایم به ایجاد یک عقل سلیم در جریان مناظره‌ها کمک کنیم. بنابراین به یک فضای عینی اجتماعی ـ سیاسی برای مناظره احتیاج داریم و دوم این‌که ساختار رسانه‌ای باید به گونه‌ای باشد که به شکل‌گیری مناظره‌های آزاد، عقلایی و چالشی کمک کند. سوم این‌که مناظره بیشتر در جوامعی کاربرد دارد که آزادی بیان و گفت‌وگو به صورت یک فرهنگ وجود دارد و نباید این‌طور فکر کرد که فقط در زمان انتخابات مجازیم مناظره داشته باشیم و بقیه ایام سال و گفتمان‌های آن را فراموش کنیم.

فرقانی درباره لزوم استمرار مناظره‌ها تأکید می‌کند: این رویه مناظره‌ها که فقط در مقطع انتخابات انجام می‌شود، می‌تواند حساسیت‌برانگیز باشد؛ چون ما در گام اول ظرفیت اجتماعی این نوع مناظره‌ها را به وجود نیاورده و به آن استمرار نبخشیده‌ایم. در نتیجه ممکن است جامعه و حتی مسئولان نسبت به آن واکنش نشان دهند و تحمل آن را به صورت عادی نداشته باشند. اگر قرار است مناظره را به‌عنوان ابزاری برای تقویت عقلانیت به کار بریم باید این ابزار را در طول سال و به صورت یک فرهنگ به کار بگیریم. بنابراین استفاده از این ابزار نباید محدود به زمان خاصی همچون انتخابات باشد و استمرار مناظره است که در این میان اهمیت دارد.

این مدرس دانشگاه درباره مناظره‌های برگزار شده امسال می‌گوید: امکان این‌که بخواهیم به مناظره‌های برگزار شده به صورت یک بسته مهر شده نگاه کنیم، وجود ندارد. بخشی از قسمت‌های مناظره‌های برگزار شده کارکرد مؤثرتر و فضای بازتری داشت و بحث‌ها آزادانه و چالشی‌تر صورت می‌گرفت. این هم به جذاب شدن بحث و هم به مخاطب کمک می‌کرد از خلال مباحث به تشخیص آگاهانه‌تری برسد. بعضی دیگر از این قسمت‌ها می‌توانست وزین‌تر و جدی‌تر طراحی شود و در شأن اهداف مناظره باشد. مثلا طرح معما و چیستان و سوالاتی که جواب آن با بله و خیر بود، نمی‌توانست تعیین‌کننده خط‌مشی کلی نامزد سیاسی باشد و لزوما توانایی و سلامت کسی را محک نمی‌زند.

شیوه طرح سوال در مناظره

فرقانی درباره چگونگی طرح سوال در مناظره‌ها می‌گوید: در مناظره‌ها رسانه باید بی‌طرف باشد و در عین حال سوال‌ها باید به گونه‌ای باشد که نیازها یا علایق مخاطب و مردم را بازگو کند. امروز در بسیاری از رسانه‌های دنیا هم در خلال بحث‌ها امکانات فنی ارتباطی را فراهم می‌کنند که مردم و مخاطبان سوال‌های خود را بپرسند و پاسخ دریافت کنند.

وی ادامه می‌دهد: سوال‌ها باید ذهن مصاحبه‌شوندگان را شخم بزند و فقط اطلاعات سطحی وی را منعکس نکند. بنابراین پاسخ این پرسش‌ها باید بازتاب‌دهنده دانش، تفکر و قدرت تحلیل مناظره شونده باشد و چالش لازم را میان مناظره‌شوندگان در حد معقول ایجاد کند. به نظرم سوالاتی که در مناظره‌ها مطرح شد، این ویژگی‌ها را نداشت و می‌توانست جزو سوالاتی باشد که در یک رسانه رسمی معمولا مطرح می‌شود. بسیاری از سوالات در فرصت‌های چند دقیقه‌ای قابل پاسخگویی نبود و امکان تشریح یک برنامه اقتصادی یا فرهنگی در طول دو یا سه دقیقه وجود ندارد. این فرصت‌های کوتاه بیشتر به رد و بدل کردن اطلاعات کمک می‌کرد و زمینه‌ای برای نقد و تحلیل به وجود نمی‌آورد. در سری اول، سوال‌ها مسابقه‌های 20 سوالی رادیو را برایمان تداعی می‌کرد.

فرقانی درباره استانداردهای لازم برای ایجاد یک مناظره سیاسی می‌گوید: ما نمی‌توانیم استاندارد ثابتی برای یک مناظره سیاسی تلویزیونی تعیین کنیم. شکل و چارچوب این‌گونه مناظره‌ها را شرایط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی در کشورها و نیز نقش و جایگاه رسانه‌ها و مدیریت و مالکیت آنها تعیین می‌کند. به‌عنوان مثال اگر رسانه‌ای مدیریت و مالکیت دولتی یا خصوصی داشته باشد، دیدگاه آن نسبت به مناظره متفاوت است و طبعا رویکرد این رسانه‌ها به تبع خصوصی یا دولتی بودن تغییر می‌کند. حتی انتظارات و توقعات مخاطبان هم از این دو دسته رسانه متفاوت است. تلاش رسانه‌های متعلق به دولت در جریان مناظره‌ها این است که به نوعی گفتمان رسمی دولت آسیب جدی نبیند و مؤلفه‌های آن گفتمان بازتولید شود، اما در رسانه‌های خصوصی تلاش می‌شود گفتمان رسمی به چالش کشیده شود.

این مدرس دانشگاه علامه ادامه می‌دهد: از طرف دیگر، ساخت حرفه‌ای برنامه بر کیفیت و جزئیات تأثیر می‌گذارد و قبول و پذیرش مفروضات و پیش‌شرط‌ها نیز در این روند موثر است. منظور این است که اگر وارد مناظره می‌شویم باید بپذیریم محدوده آزادی‌های موجود را توسعه دهیم و باید قبول کنیم حقیقت از خلال بحث خود را باید آشکار کند و هیچ کس مظهر حق مطلق نیست و همه آمده‌اند در جریان گفت‌وگو به روشن شدن حقیقت کمک کنند. به همین دلیل نباید اجازه دهیم مؤلفه‌ها یا عناصر مزاحمی که به نوعی فضای بحث را می‌توانند باز کنند، وارد مناظره‌ها شوند. ما نباید مناظره‌ها را با استناد به منابع یا هر گونه دیگری به فضایی بن بست مانند بکشانیم و در واقع ذات مناظره با این نگاه در تضاد است.

مردم؛ محور تلاش رسانه ملی

فرهاد ناصح، تهیه‌کننده و سازنده برنامه تلویزیونی «روبه فردا» در این خصوص معتقد است: سازمان صداوسیما تمام تلاش خود را در این زمینه انجام داد تا مردم بتوانند اطلاع و آگاهی‌بخشی خوبی از نامزدهای مورد نظر به دست بیاورند. به عنوان فردی که 20 سال برنامه‌ساز تلویزیونی هستم، به نظرم مناظره‌ها، هم از لحاظ رتبه‌ای و هم از لحاظ محتوا و نگاهی که به یک میزگرد ختم می‌شود، از اهمیت بالایی برخوردار است.

این برنامه‌ساز تلویزیونی درباره تعدد نامزدها و عدالت رسانه‌ای می‌گوید: فکر می‌کنم در مناظره‌های امسال، زمان صحبت برای تمام نامزدها به انصاف تقسیم شده بود. باید توجه داشت معمولا کسی نمی‌تواند با زیاده‌گویی، دیدگاه خود را از برنامه آینده‌اش منتشر کند. فکر می‌کنم اختصاص زمان‌های مختصر برای پاسخگویی ‌توانست دیدگاه کلان افراد را نسبت به برنامه‌ریزی آینده‌ در قالب گزینه‌های متعدد ارائه کند.

ناصح ادامه می‌دهد: این طبیعی است که هر مناظره‌ای بعد از برگزار شدن، نقص‌های خود را بازتاب می‌دهد و تحلیل این نقایص می‌تواند تجربه‌ای باشد تا اشتباهات در سال‌های آینده تکرار نشود. یکی از نقاط‌ضعف مناظره‌های امسال این بود که ناظر برنامه در بیشتر موارد ساکت بود. او به عنوان کسی که دانش بیشتری دارد، باید بتواند در موارد لازم مداخله کند یا بحث را به نتیجه مشخصی برساند، اما وارد مباحث نمی‌شد و فقط به یک لبخند اکتفا می‌کرد.

شرایط مناظره‌ها

این برنامه‌ساز تلویزیونی می‌گوید: سال‌های زیادی است که در شبکه پنج سیما برنامه‌های ویژه انتخابات می‌سازم و به همین دلیل با مردم سروکار دارم و مطمئنا مردم می‌توانند عدالت برقرار شده بین نامزدها را تشخیص دهند. به نظرم اگر نامزدها 20 نفر هم باشند باید شرایط یکسانی برایشان ایجاد شود و تمام آنها در نور و استودیویی یکسان حضور پیدا کنند، زیرا اگر شرایط برابر نباشد، مناظره کنندگان اعتراض می‌کنند که به دلیل نبود شرایط مناسب نمی‌توانند حرف بزنند. از این حیث یکسانی شرایط و عدالت اجرایی در مناظره‌های امسال را باید مثبت قلمداد کرد. در شرایط منطقی، سوالات باید به‌گونه‌ای مطرح شود که از بین سوالات مردم در اجتماع باشد و نظرات آنها را منعکس کند. با این تعریف، سوالات مناظره‌های برگزار شده می‌توانست متنوع تر از این هم باشد، اما به نظرم عمده سوالات مردم در این مناظره‌ها در مباحث اقتصادی،فرهنگی و سیاسی بخوبی مطرح شد.

پیشنهادهایی برای فردا

تهیه کننده برنامه روبه فردا پیشنهادهایی هم برای مناظره‌های انتخاباتی در سال‌های آینده ارائه می‌‌کند و می‌گوید: بهتر است تیتراژ مناظره سیاسی یکی از سرودهای حماسی باشد تا حس وطن دوستی مردم بیدار شود. در شروع برنامه هم می‌شود سرود ملی ایران نواخت و مناظره‌کنندگان تا پایان سرود بایستند و این شکوه خاصی به برنامه می‌بخشد. علاوه بر این، باید فضا به گونه‌ای تعریف شود که دست‌اندرکاران یا نخبگان هر حوزه‌ای که در آن صاحب نظر هستند، به صورت آزاد و خارج از وقت‌های تعیین شده، سوالات خود را مطرح کنند. مثلا این امکان در مناظره‌های برگزار شده امسال وجود داشت که زمانی دو دقیقه‌ای برای پاسخگویی و صحبت متقابل با نامزدها با تماشاگران مناظره اختصاص داده می‌شد. این روش می‌تواند کارکرد بهتری در پاسخگویی مردمی داشته باشد. پیشنهادم این است که حتما یکی از ارکان این برنامه‌ها خود مردم باشند. یک برنامه خوب برنامه‌ای است که مخاطب از آن احساس رضایت کند و اگر برنامه پخش نشود مردم در خصوص علت پخش نشدن آن از یکدیگر پرس و جو کنند. همه ما سلیقه‌ای داریم، اما به نظرم مهم‌ترین سلیقه مربوط به مردم می‌شود که در جریان ساخت یک برنامه باید نسبت به آن توجه بیشتری صورت گیرد.

ایران، پیشرو در مناظره‌انتخاباتی

حسن عابدینی، مجری برنامه «گفت‌وگوی ویژه خبری» و کارشناس رسانه در زمینه مناظره سیاسی که امسال خود برنامه‌های انتخاباتی شبکه دو سیما را اجرا کرد، درباره برآیند مناظره‌های انتخاباتی پخش شده از رسانه ملی می‌گوید: مناظره ـ‌ بخصوص در برنامه‌های رسانه‌ای برای انتخابات ریاست جمهوری ـ معمولا در دنیا مورد استفاده نامزدها قرار نمی‌گیرد. از این حیث، شاید ایران دومین کشوری باشد که به صورت زنده به برگزاری مناظره زنده اقدام کرده است. پیشتر آمریکا، فرانسه و انگلیس این کار را انجام داد‌ه‌اند و نکته جالب اینجاست که انگلیس پس از مناظره‌های سال 88 ایران، کار خود را آغاز کرده است.

این مجری ادامه می‌دهد: مناظره‌ها معمولا به صورت دو به دو صورت می‌گیرد، چون در کشورهای غربی، دو حزب مقابل هم قرار می‌گیرند و به همین دلیل مدل ایران در برگزاری مناظره‌ها در دنیا بی‌نظیر است. شرکت هشت نفر در مناظره و صحبت درباره مسائل اجتماعی، فرهنگی و سیاسی و نقد صحبت رقبا در همان لحظه، یک ابتکار جالب بود که از سوی رسانه ملی صورت گرفت.

قضاوت مخاطب

عابدینی معتقد است یکی از فواید مهم مناظره‌ها برای افکار عمومی این است که به صورت همزمان و مقایسه‌ای، فرصتی به رأی‌دهندگان داده می‌شود تا درباره توان اجرایی نامزد قضاوت کنند.

عابدینی با اشاره به این‌که در حوزه مناظره چند بحث جدی وجود دارد، می‌گوید: اولین نکته این است که مخاطب در مورد هر یک از مناظره‌کنندگان قضاوت می‌کند که تا چه اندازه در گفتار خود منطقی است. نکته دوم به استدلال و ادله‌ای بستگی دارد که مناظره‌کننده در کلام خود به‌کار می‌برد. مثلا مخاطب قضاوت می‌کند نامزد مورد نظرش تا چه اندازه می‌تواند در قبال موضوعات مطرح شده، دلیل منطقی ارائه کند. سوم این‌که در جریان مناظره ممکن است طرف مقابل، ایراداتی را نسبت به برنامه یک نامزد مطرح کند. نوع واکنشی که نامزد نشان می‌دهد، باعث می‌شود مردم تحمل دیدگاه مخالف را در آن نامزد محک بزنند. نکته چهارم به منصفانه برخورد کردن باز می‌گردد؛ یعنی مخاطب انتظار دارد فرد مورد نظرش در مناظره با رویدادها و اتفاقات اطرافش منصفانه باشد. نکته بعدی که برای مخاطب در جریان مناظره به وجود می‌آید، برنامه محور بودن آن است و مخاطبان به این ترتیب قضاوت می‌کنند که آیا فرد مورد نظرشان می‌تواند در حوزه اقتصاد، سیاست و فرهنگ برنامه جامعی ارائه کند یا نه. مسأله دیگر مربوط به اشراف نامزد بر موضوع مناظره یا موضوعات کلان و ملی است. فردی که می‌خواهد رئیس‌جمهور شود باید نسبت به موضوعات کلان ملی آگاهی داشته باشد. مناظره‌های تلویزیونی باید در زمانی مناسب برگزار شود و از جهت دکور، نورپردازی و میزان گرما مناسب باشد؛ چون مناظره‌کنندگان به اندازه کافی استرس دارند و شرایط بد محیطی می‌تواند بر آنها تأثیر بگذارد. در نهایت، هر مسیری که بتواند زمینه‌ساز یک داوری خوب برای مخاطب شود، طبعا برای آن مناظره، مثبت خواهد بود؛ اما اگر این مناظره‌ها به بی‌اخلاقی و طرح مسائل حاشیه‌ای منجر شود و مناظره‌کنندگان به‌طور اغراق‌آمیز یکدیگر را تخریب کنند، طبعا مناظره خوبی نخواهد بود.

مجری گفت‌وگوی ویژه خبری شبکه دو درباره رفتار مناظره‌کنندگان نیز می‌افزاید: معمولا وقتی در ایالات متحده، فرانسه و انگلیس مناظره‌ها برگزار می‌شود و مردم رفتار خلاف شئون عرفی را در نامزدی می‌بینند، طبعا نسبت به آن نامزد اتفاق نظر پیدا نمی‌کنند. مثلا در جریان انتخابات دور قبل آمریکا، مک کین پس از مناظره پشت سر اوباما، اداهایی در آورد که باعث ریزش آرای خود و سبب شد مردم او را برای تصدی بالاترین مقام اجرایی کشور مناسب ندانند.

سبک‌های متفاوت طرح سوال

این کارشناس رسانه، شیوه‌های متعددی برای طرح سوال در مناظره برمی‌شمرد و بیان می‌کند: به نسبت این‌که شرکت‌کنندگان در مناظره، دو به دو یا چند نفره باشند، سوالات مناظره تغییر می‌کند. گاهی ممکن است در یک مناظره چند نفره چند دقیقه فرصت دهند فرد مناظره‌کننده دیدگاهش را درباره موضوعی بیان کند و بعد دیگران آن را نقد کنند تا مردم متوجه قدرت جمع‌بندی و همگرایی مناظره کننده شوند. در بعضی کشورها هم مثل آمریکا و انگلیس یک موضوع سیاسی را مطرح می‌کنند و دیدگاه نامزد را نسبت به موضوع می‌پرسند و طرف مقابل نیز آن را نقد می‌کند. به‌نظرم امکان طرح سوال به طور رو در رو هم از سوی نخبگان وجود ندارد، چون فرصت تبلیغ و پاسخگویی کم است، مثلا مناظره‌کنندگان باید برای پاسخگویی به هنرمندان، طیف‌های مختلف آنان را در نظر بگیرند و شاید حتی یک روز کامل هم برای این کار کافی نباشد!

راهکارهایی برای ایجاد عدالت

وی در پایان درباره راهکارهای ایجاد عدالت میان مناظره‌کنندگان می‌گوید: تنها کاری که برای برقراری عدالت بین دو یا چند مناظره‌کننده قرار می‌دهیم، می‌تواند این باشد که زمان را بین مناظره‌کنندگان به‌طور مساوی تقسیم کنیم. نکته دوم هم ایجاد قواعدی از پیش تعیین شده برای مناظره‌کنندگان است تا وارد آن حوزه نشوند و مثلا از تخریب یکدیگر بپرهیزند و مسائل شخصی یکدیگر را افشا نکنند. اگر مناظره‌ها اخلاق‌مدار و مبتنی بر عقلانیت و دین‌محوری باشد، سازنده خواهد بود. نظرسنجی‌ها نشان داده مناظره‌های برگزار شده در انتخابات امسال بسیار موثر بوده و قدرت تصمیم‌گیری و سواد رسانه‌ای و سیاسی جامعه را بالا‌برده است.

نسرین بختیاری