این کتاب‌های خوردنی

آنها معتقدند تصویرگری برای کودک زیر سه سال کار دشواری است، زیرا نخستین مفاهیم باید با رنگ و خطوط متفاوت به آنها آموزش داده شود.

به‌علاوه برای سلامت کودک مضر نباشد. درباره کتاب‌های خردسالان با چند ناشر فعال در این زمینه به گفت‌و‌گو نشستم.

کتابی در سبد خانواده

خیلی‌ها از کتاب‌نخوان بودن مردم و خرید کم کتاب برای هدیه و قرار ندادن آن جزو وسایل ضروری خانه صحبت می‌کنند. اما راستش این حرف همه جا هم درست نیست، اگرچه آن را انکار هم نمی‌کنم؛ برای مثال بعضی خانواده‌‌ها در خرید سیسمونی چند کتاب حمام یا کتاب‌هایی از جنس فوم یا پارچه‌ای نیز می‌خرند یا پدر و مادرهایی که بعدها با مشکل حمام رفتن کودکانشان مواجه می‌شوند، کتاب حمام برایشان می‌خرند یا وقتی کودک با چشمان و حرکاتش به رنگ‌ها عکس‌العمل نشان می‌دهد و یک وسیله بازی مطمئن می‌خواهد که هم دیر خراب شود و هم ارتباطی بین او و آن وسیله و احتمالا مادر و پدرش ایجاد شود، کتاب‌های ضخیم و سخت در سبد خرید خانواده‌ها قرار می‌گیرد.

این کتاب‌ها به ظاهر خیلی ساده‌اند و تولید و منتشر کردنشان اصلا کار دشواری نیست، بخصوص الگوهای خارجی بسیار زیادی دارند، ولی ناشران نظرشان متفاوت است.

قبل از هر چیز بهتر است تعریفی از کتاب سخت داشته باشیم. محسن طاهری، مدیر فروش انتشارات پیک ادبیات، نشر خود را اولین تولیدکننده کتاب سخت در حدود سال‌های 72 در ایران می‌داند و می‌گوید: «کتاب سخت، کتاب مصوری است که پاره نمی‌شود، تکه نمی‌شود، با دستمال خیس می‌توان آن را پاک کرد،‌ والدین بدون نگرانی می‌توانند کتاب را به عنوان یک اسباب بازی در اختیار کودک قرار دهند و اگر کودک آن را در دهان برد، نگران نمی‌شوند. زیرا در چاپ این کتاب‌ها از مواد سربی استفاده نشده است و در نهایت این که سخت‌بودن آن قابلیت‌های دیگری غیر از کتابخوانی هم دارد. مثلا می‌شود با چند کتاب سخت مانند دیگر اسباب‌بازی‌ها خانه یا اشکال متفاوت دیگری ساخت.»

چنین تعاریفی برای اهالی کتاب آشناست، اما فریده خلعتبری، مدیر انتشارات شباویز، نظری متفاوت دارد. او اصلا کتاب‌های حمام یا کتاب‌های ضخیم را که در هر صفحه فقط تصویر یک حیوان یا یک وسیله دارند، واجد تعریف کتاب نمی‌داند. او به تعریف یونسکو از کتاب اشاره می‌کند و می‌گوید: «کتاب ماهیت ویژه و محتوای خاص دارد. نمی‌توان هر سرگرمی و بازی کاغذی و مجلد را کتاب دانست. تولید کتاب برای کودک پیش‌دبستانی، هم از نظر نوشتن، هم تصویرگری، هم صفحه‌آرایی و هم طراحی گرافیک بسیار دشوار است. کتاب باید مطلبی را آموزش دهد یا سیر داستانی خودش را داشته باشد.» با این حساب نظر ناشران درباره کتاب‌های مناسب خردسالان کاملا متفاوت می‌شود. اگرچه در هر صورت این کتاب‌ها یا شبه کتاب‌ها را بیش از هر جایی در کتابفروشی‌ها می‌شود پیدا کرد.

دست و پنجه‌های نرم‌شده

در طول یک‌سال اخیر درباره گرانی کاغذ بسیار گفته و نوشته‌ایم. برای همین این موضوع را که از طرف ناشران مطرح می‌شود دیگر تکرار نمی‌کنیم، اما باید توجه داشت علاوه بر مشکل کاغذ، کتاب‌های کودکان زیر سه سال به سلفون، تکه پارچه‌ها یا پلاستیک‌ها، ابزاری برای تولید صوت، نوارها و... نیز نیاز دارند.

علی آقامیری که مدیریت انتشارات با فرزندان را به عهده دارد، درباره تولید دشوار کتاب‌های پارچه‌ای می‌گوید: «این کتاب‌ها را از نوزادی می‌توان استفاده کرد. ولی معمولا تنوع زیادی ندارند، چون دست ما از همه جهت برای تولید کتاب پارچه‌ای بسته است. یکی از عوامل، جنس پارچه‌هاست. کتاب پارچه‌ای که با هدف تقویت حس لامسه تولید می‌شود باید دارای بافت‌های گوناگون باشد. ولی خرید این پارچه‌ها بسیار گران تمام می‌شود. معمولا ناشران بزرگ دنیا هم کتاب‌های پارچه‌ای‌ را به تولیدکنندگان چینی می‌سپارند، ولی حتی آنها هم با تولیدات چینی و کیفیت‌های پایین آن مشکل دارند.»

البته آقا میری، مشکل انتشاراتش را فقط در تولید کتاب پارچه‌ای نمی‌داند. انتشارات با فرزندان که زمانی کتاب حمام تولید می‌کرده، دیگر از این کار صرف‌نظر کرده است. او درباره علت قطع تولید کتاب حمام می‌گوید: «پلاستیک مورد استفاده برای این کتاب‌ها در ایران سمی است و وقتی در آب قرار می‌گیرند بوی بدی تولید می‌کنند. وارد‌کردن این پلاستیک هم برایمان مقدور نیست، زیرا فروش این کتاب‌ها به نسبت کم است و شرکت‌های تولیدکننده پلاستیک با مقدار کم به ما نمی‌فروشند.»

با توجه به این که کتاب حمام برای کودکی است که اولین آشنایی‌اش با اشیا از طریق دهان است، آقامیری که از سال 67 در کار تولید کتاب کودک بوده، به خریداران کتاب‌های حمام سفارش می‌کند نخست کتاب را از بسته خارج کنند تا بوی مانده در پلاستیک‌ها از بین برود. سپس آن را مقداری در آب بگذارند و بعد در فضای آزاد قرار دهند. اگر پس از مدتی هیچ بوی بدی از آن خارج نشد، این کتاب به لحاظ پلاستیک استفاده شده، مشکلی ندارد.

غیر از مسائل تولید، معمولا ناشران کودک از توجه نشدن کافی به آنها تعجب می‌کنند، در حالی که معتقدند کتابخوانی باید از همین سنین کودکی در فرد نهادینه شود. طاهری از فقدان رویکردی برنامه‌ریزی شده برای حمایت از کتاب کودک شکایت می‌کند و می‌گوید: «در نمایشگاه‌های استانی هر بار که جا کم می‌آورند، مشکل مکان را با کاستن از فضای اختصاص یافته به ناشران کودک جبران می‌کنند. در نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران نیز جای ما همیشه در چادرهای آلوده و نامرتب است. بنابر این ادعا درباره اهمیت دادن به ناشران کودک چندان واقعیت ندارد.»

تولید ایرانی

اگر شما هم در کتابفروشی به کتاب‌های کودکان زیر سه سال دقت کرده باشید، متوجه می‌شوید بعضی از آنها کاملا خارجی هستند و گویا فقط در ایران تولید شده‌اند. بعضی هم کلمه‌های انگلیسی را یا حذف کرده‌اند و به جایش فارسی نوشته‌اند یا کتاب را دوزبانه به چاپ رسانده‌اند.

نکته این است وقتی مادری بخواهد به فرزندش کلمات جدید را با تصاویرش یاد بدهد، باید چیزی به او بیاموزد که در زبان و محیط زندگی او کاربرد داشته باشد. بعضی تصاویر چون در زبان اصلی‌شان تلفظ راحتی دارند برای کودک قرار داده شده است ولی همان تصویر در فارسی برای بچه یک یا دو ساله تلفظ بسیار سختی دارد یا بعضی تصاویر چون در کشور تولید شده کاربرد زیادی دارند به کار رفته، ولی در کشور ما آنچنان به کار نمی‌روند.

برای مثال‌ کودکی که نخستین بار می‌خواهد کتابی درباره حیوانات بخواند چرا باید عکس زرافه، کرگدن، فیل و سوسمار ببیند؟ ما ایرانی‌ها در طول زندگی‌مان به طور عادی چند بار این حیوانات را هنگام سفر در جاده‌ها یا در پارک‌های وحش می‌بینیم؟ کودک ایرانی برای اولین‌بار کبوتر، گنجشک، ماهی، گربه، سگ و جوجه را می‌بیند. در اینجا تقسیم‌بندی طاهری که از کار تصویرگران ایرانی استفاده می‌کند و خود کتاب‌هایش را در داخل تولید می‌کند،‌ در زمینه‌ کتاب‌های آموزشی درست است که می‌گوید: «ما کتاب‌ها را دسته‌بندی می‌کنیم. وقتی کودک حیوانات آشنا در محیط زندگی‌اش را شناخت، نام حیواناتی را به او یاد می‌دهیم که ممکن است فقط در برنامه‌های کودک یا برنامه‌های مستند ببیند. بنابراین کتاب‌هایمان را به حیوانات اهلی، وحشی و دریایی تقسیم کرده‌ایم.»

با این شرایط لازم است تصویرگران ایرانی کار را به دست بگیرند تا هم از توانایی آنان استفاده شود، هم کتاب‌هایی متناسب با نیازهای کودکان‌مان به چاپ برسد. خلعتبری معتقد است: «تعداد تصویرگران خوب در این زمینه کم است و همان تعداد محدود را هم باید نگه داشت تا مبادا از دنیای کودکی‌شان دور شوند، زیرا با بالا رفتن سن، دوری از دنیای کودکانه بیشتر می‌شود.»

اما چرا تصویرگران رغبت کمتری به کار برای کودکان زیر سه سال نشان می‌دهند؟ مدیر انتشارات شباویز که تاکنون جوایز بین‌المللی زیادی را از آن تصویرگری‌های کتاب‌هایش کرده است، در پاسخ به این سوال می‌گوید: «یکی از عواملی که انگیزه کارکردن برای خردسالان را می‌گیرد،‌ نادیده گرفتن تصویرگران است. بسیاری از تصویرگران پس از مدتی پیچیدگی‌هایی را وارد کار می‌کنند. در حالی که تصاویر خردسالان باید ساده باقی بماند. این مساله به ایران اختصاص ندارد. در دیگر کشورها نیز چنین مساله‌ای وجود دارد. اگرچه آنان کارهای تمیز و زیبا هم تولید می‌کنند.»

آقامیری هم ضمن انتقاد از تولید کتاب‌های فروش‌نرفته در دیگر کشورها که به دلیل رعایت‌نکردن کپی‌رایت براحتی در ایران به چاپ می‌رسد، می‌گوید: «تولید کتاب داخلی خردسالان هم کار دشواری است، زیرا تعداد تصویرگرانی که بتوانند با ملاحت و جذابیت و در عین سادگی برای کودکان کار کنند، در کشور ما بسیار کم است و اگر هم این توانایی را دارند، رغبتی به انجام چنین کارهایی ندارند.»

از تمام اینها که بگذریم هرساله غرفه کودک و نوجوان در نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران شلوغ است و کتاب یکی از وسایل دوست‌داشتنی برای کودکان است و این یعنی هنوز کتاب در سبد خانواده جای دارد و والدین برای خرید آن هزینه می‌کنند.

حورا نژادصداقت‌‌ -‌‌ جام‌جم