راز علاقه به سنگ از باستان تا امروز

در لابه‌لای تاریخ، مردم ایران هم همواره نام خود را به عنوان مردمی جواهردوست و دوستدار سنگ‌های قیمتی ثبت کرده‌اند و تا آنجا که به کشفیات باستان‌شناسی مربوط می‌شود بیش از 7000 سال است ساکنان فلات ایران، سنگ‌های باارزش در دل طبیعت را شناخته‌اند و با استخراج و پرداخت این سنگ‌ها، جواهرات و زیورآلاتی ساخته‌اند که هنوز هم از پس هزاره‌ها، چشم بینندگان را خیره می‌کند.

جواهرات سوخته شهر سوخته در سیستان، مایه فخر ایران است که 3000 سال پیش از میلاد مسیح به دست نیاکان ما ساخته شده است.

شهر سوخته البته نام اصلی این شهر نیست و چون تاکنون اسم واقعی‌اش شناسایی نشده، باستان‌شناسان به علت وقوع دو آتش‌سوزی بزرگ در این شهر که هنوز بقایای آن در این منطقه وجود دارد، نام شهر سوخته را برای آن انتخاب کرده‌اند.

ساکنان شهر سوخته، مردمی صنعتگر بوده‌اند و تحقیقات روی اسکلت‌های باقیمانده از آنها که هزاران سال از آرمیدشان در گور می‌گذرد، نشان می‌دهد مردمی سختکوش بوده‌اند و به علت اشتغال به مشاغل سخت، بیشتر آنها در سن جوانی گرفتار چسبندگی مهره‌های کمر و گردن بوده‌اند.

اما این مردم پرکار، روحی لطیف و هنردوست نیز داشته‌اند که اشیای به‌جا مانده از آنها همچنین زیورآلات و تزئیناتی که بخصوص برای زنان استفاده می‌شده، نشان می‌دهد این مردم متمدن تا چه حد در شناخت سنگ‌های قیمتی، استخراج آنها، تراش‌دادن سنگ‌ها و ساخت مصنوعات باارزش تبحر داشته‌اند.

در کاوش‌ها از این شهر، مهره‌ها و گردنبندهایی از لاجورد و طلا کشف شده که صنعتگران آن زمان برای ساخت آنها صفحه‌های طلا را به قطر کمتر از یک میلی‌متر درمی‌آوردند و سپس از آنها لوله‌ای استوانه‌ای شکل می‌ساختند و با رساندن دو سر این استوانه به هم، قطعه لاجوردی در میان آن کار می‌گذاشتند تا به این طریق گردن زنان آن دوران خالی از زیورآلات گرانبها نباشد.

آنها حتی پرنده خیال را فراتر از این حد به پرواز درآورده بودند و تبحر خود در ساخت جواهرات و زیورآلات را در تولید پوشاک نیز ظاهر کردند به طوری که وقتی گروه کاوش‌های باستان‌شناسی در شهر سوخته، یک گور باستانی متعلق به یک زن را کشف کرد با اسکلتی روبه‌رو شد که لباسی شبیه ساری پوشیده بود و از روی سینه تا پایین آن با پولک و سنگ‌های قیمتی تزئین شده بود. گویا جواهرات و سنگ‌های باارزش جزئی از زندگی مردم این خطه از ایران باستان بوده است چون تخته نردی که در این سرزمین نیز یافت شده تخته نردی باارزش از چوب آبنوس است با 20 خانه و 60 مهره که مهره‌ها همه از جنس لاجورد، عقیق و فیروزه بوده است.

جواهرات و امپراتوری‌ها

اما فرهنگ علاقه به زیورآلات و ساخت جواهرات از سنگ‌های قیمتی با فروپاشی این تمدن از بین نرفت، بلکه پس از آن با اقتدارتر ظاهر شد تا ایرانیان همچنان مردمی هنرمند و هنرپرور در تاریخ باشند.

قبایل بدوی در نقاط مختلف جهان در طول تاریخ به گونه‌ای زندگی کرده‌اند که آثار باقیمانده از آنها نشان می‌دهد این قبایل با وجود ابتدایی بودن شیوه زندگی‌شان، به آراسته بودن ظاهر و زیبا شدن به کمک زیورآلات اهمیت می‌دادند.

آنها از صدف، استخوان، سنگریزه، پنجه حیوانات، چوب، مروارید، مرجان و حتی پر پرندگان، زیورآلاتی چشمنواز می‌ساختند که هنوز هم ریزه‌کاری‌های نقش‌بسته بر آن مایه تحسین است.

اما آنچه در فرهنگ ایران رخ داده بی‌نظیر و متفاوت از این سبک و سیاق است؛ فرهنگی که در عهد باستان همواره زیر چتر امپراتوری‌های قدرتمند رشد می‌کرده و ثروتی که از قدرت پادشاهان آن روز ناشی می‌شده به مردم مجال وارد‌کردن جواهرات و سنگ‌های قیمتی را به زندگی روزمره‌شان می‌داده است.

تا آنجا که باستان‌شناسان موفق به کشف شده‌اند، نشان می‌دهد در امپراتوری‌های چهارگانه ایران (مادها، هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان) نقش جواهرات و سنگ‌های قیمتی در دستگاه حکومتی و زندگی مردم نقشی پررنگ و همیشگی بوده است به طوری که شواهد نشان می‌دهد در زمان هخامنشیان، کار با طلا و جواهر به روشی ماهرانه صورت می‌گرفته است و کشف بازوبندها، شمسه‌ها، دستبندها، انگشترها، دکمه‌ها، مهره‌ها و گردنبند‌های مزین به سنگ‌های قیمتی متعلق به این دوره گویای این حقیقت است.

در حکومت اشکانیان نیز این علاقه البته با شدتی بیشتر حفظ شده و حتی صنعت جواهر‌سازی رونق بیشتری گرفته به گونه‌ای که استنباط می‌شود روش اشکانیان در ساخت حلقه‌ها، تراش سنگ‌های قیمتی، کمربندها، کلاه‌ها، آویزها و سنجاق‌ها به حدی چشمگیربوده که سایر ملت‌ها نیز از روش آنها در ساخت زیورآلات باارزش پیروی می‌کرده‌اند.

اما در دوره ساسانیان که بسیاری از هنرهای ایرانی به اوج شکوفایی خود در عهد باستان رسید، توجه به سنگ‌های قیمتی هم با مهارتی چشمگیرتر از گذشته به زندگی شاهان و مردم وارد شد که امروزه این پیوند ناگسستنی را می‌توان از پیچیدگی‌های موجود در مهرها و نشان‌ها، کیفیت سکه‌ها و روکش‌های تزئینی روی تاج‌ها، به کاربردن سنگ‌های قیمتی برای آرایش مو، روی ظروف، لباس‌ها و وسایل خانه و حتی در هنر نقره‌سازی ساسانیان مشاهده کرد.

سنگ کویت، در و گوهر است

کشف اسکلت دختری در آذربایجان که از هزار سال پیش از میلاد مسیح تا امروز در گورش آرمیده است و جسدش با پیشانی‌بند، دستبند، انگشتر، خلخال و رشته‌ای از هفت مهره برنزی تزئین شده یا شواهدی که نشان می‌دهد در زمان‌هایی دورتر از زمان زندگی این دختر، در فلات ایران گردنبندها و دستبندهایی ساخته می‌شده که از دانه‌هایی شبیه دانه خربزه، اما توخالی و از جنس طلا تشکیل شده همه نشان از علاقه تاریخی مردم سرزمین ما به زیورآلات و سنگ‌های قیمتی دارد. ما این علاقه را تا امروز هم با خود یدک می‌کشیم، اما تغییرات دنیای مدرن باعث شده ما نیز تا حدی در این حوزه، از ایرانی بودن مان فاصله بگیریم و صنعت طلا و جواهر‌سازی همچنین هنر ساخت زیورآلات‌مان، نه به اصالت دوران تاریخی که بیشتر الگوبرداری از روش اروپاییانی باشد که از قرن نوزدهم میلادی، مقارن با حکومت قاجارها به این سو، پایشان به کشور ما باز شد.

اما حتی کمرنگ‌شدن هنر اصیل ایرانی در صنعت جواهر‌سازی چیزی از رونق بازار سنگ‌های قیمتی در کشورمان کم نکرده است، اما با این حال باید اعتراف کرد گرانی این روزهای جواهرات و سنگ‌های باارزش، دست گروه وسیعی از مردم را از خریدن این زیورآلات قیمتی کوتاه کرده است که این مساله برای کشوری که پتانسیل زیادی برای تولید سنگ‌های قیمتی دارد، جای تامل است.

به گفته مدیر موزه علوم زمین سازمان زمین‌شناسی، 200 نقطه از کشورمان توانایی سنگ‌های قیمتی را دارد، اما هنوز همه این معادن به طور کامل استخراج نشده است و شاید یکی از دلایل گرانی بی‌رویه سنگ‌های قیمتی وطنی نیز همین است.

البته گرانی سنگ‌های قیمتی و زیورآلات مزین به این سنگ‌ها در همه جای دنیا وجود دارد که ناشی از خصوصیات ذاتی سنگ‌های قیمتی است.

این سنگ‌ها سرشتی زیبا، درخشان و دلپسند دارند که بخوبی تراش می‌خورند، پردازش می‌شوند و استحکام‌شان را از دست نمی‌دهند. اما اینها کمیاب‌اند و براحتی یافت نمی‌شوند که این کمیاب بودن بهترین دلیل برای عرضه آنها با قیمت‌های گران است.

سنگ‌های بهادار دو دسته‌اند: آنهایی که منشأ آلی دارند؛ مثل مروارید، مرجان، کهربا و شبق و آنهایی که معدنی‌اند و جزو کانی‌ها محسوب می‌شوند مثل الماس، یاقوت، توپاز و بریل که بسیار قیمتی‌اند البته کانی‌های نیمه‌قیمتی هم در نقاط مختلف دنیا وجود دارد که همه بخشی از خصوصیات سنگ‌های قیمتی را ندارند، اما به علت زیبایی‌شان مورد توجه‌اند و تعدادی از آنها پس از تراش خوردن و پردازش، ارزشمند می‌شوند.

در ایران همه نوع از سنگ‌های قیمتی وجود ندارد، اما کشورمان مهد چند سنگ باارزش است که شهره جهان است از جمله فیروزه که از 7000 سال پیش تاکنون شناخته شده و مورد استفاده مردم قرار گرفته و بیش از هر سنگ باارزش دیگری در دسترس است و البته سنگ گارنت که به رنگ‌های قرمز، نارنجی، قهوه‌ای و سبز بیشتر در استان کرمان یافت می‌شود و بازارهای جهانی مشتاقانه گارنت‌های ایران بخصوص رنگ سبزش را می‌خرند؛ هرچند که این کانی باارزش به اندازه فیروزه در میان مردم ما شناخته نشده است.

محبوبه سیف‌اللهی ‌-‌ جام‌جم