از شمالگان تا جنوبگان

قطب شمال و جنوب به‌رغم شباهت بسیار در شرایط آب و هوایی و پوشیده بودن از برف و یخ در بیشتر طول سال، تفاوت‌هایی بنیادین دارند که در این جستار به بررسی اولیه آنها خواهیم پرداخت.

قطب شمال یا شمالگان در اقیانوس منجمد شمالی واقع شده است. بخش‌هایی از کشورهای کانادا، روسیه، دانمارک (گرینلند)، نروژ، آمریکا (آلاسکا)، سوئد، فنلاند و ایسلند در این محدوده خاص جغرافیایی قرار دارند.

مرز قطب شمال به وسیله خطوط همدما تعیین می‌شود و از آنجا که در قطب شمال متوسط درجه حرارت در گرم‌ترین ماه سال زیر 10 درجه سیلیسیوس است، بنابراین در نقشه شمالگان، خطی به نام خط همدمای 10 درجه سیلیسیوس ترسیم می‌شود که این خط مرز را تعیین می‌کند.

از نظر سیاسی و اجتماعی، هشت کشور به دلیل داشتن مرز مشترک در بخش‌هایی از این محدوده سهیم هستند.

عمق اقیانوس در قسمت‌هایی از قطب شمال به 4080 متر می‌رسد. روند توالی روز و شب به این صورت است که حدود شش ماه از سال هوا کاملا روشن و آفتابی است اما در باقیمانده سال، هوا تاریک است و شفق‌های قطبی منظره‌ای بی‌بدیل و نفسگیر به وجود می‌آورند.

این منطقه از نظر اکولوژیک در میان اکوسیستم‌های کره زمین، فوق‌العاده منحصربه‌فرد است. حیات در قطب شمال تشکیل شده از: ارگانیسم‌هایی که در یخ زندگی می‌کنند، زئوپلانکتون‌ها، فیتوپلانکتون‌ها، ماهیان، پستانداران دریایی، پرندگان، سایر حیوانات ساکن خشکی، گیاهان و در نهایت جوامع انسانی. زیردریایی‌های اتمی آمریکا و یخ‌شکن‌های روسیه به ترتیب در سال‌های 1337 و 1354 خورشیدی برای اولین بار موفق به درنوردیدن مرزهای قطب شمال شدند.

برآوردها حاکی است بیش از نیمی از ذخایر باقیمانده نفت جهان در زیر یخ‌های قطب شمال قرار دارند. به‌رغم پیمان‌نامه‌های بین‌المللی، خسارات وارده بر محیط‌زیست‌ قطب شمال به دلیل دخالت‌های انسانی کم نبوده است.

خبرهایی از قطب شمال

براساس پیش‌بینی‌‌های مرکز تحقیقاتی دانشگاه واشنگتن، حجم یخ در قطب شمال احتمالا در شهریور سال 1392 به خط قرمز خود یعنی حدود 3000 کیلومتر مکعب نزدیک خواهد شد.

در عین حال، مرکز پژوهشی (ان‌اس‌آی‌دی‌سی) که به طور خاص در زمینه برف و یخ تحقیق می‌کند، داده‌هایی از حجم بالای ذوب یخ در منطقه گرینلند منتشر کرده که در جای خود نشان از بحرانی تازه دارد.

دکتر لئونید یورگانویچ که پژوهش‌های گسترده‌ای در زمینه سطح گاز متان در قطب شمال انجام داده، به این نتیجه‌ رسیده که میزان گاز متان در سال‌های اخیر بشدت در این منطقه تا 20 درصد افزایش پیدا کرده است.

افزایش میزان گاز متان نه‌تنها چرخه متان را بشدت دستخوش تغییر می‌کند بلکه بدون تردید بر وضع آب و هوای کره زمین هم تاثیر خواهد داشت.

یخ نواحی شرقی سیبری، دریای لاپتف (شمال سیبری) و دریای کارا (سر حد سیبری غربی) بزودی آب خواهد شد.

دو محقق چینی در بهمن ماه گذشته اعلام کردند طبق اندازه‌گیری آنها، حجم متان به دام افتاده در یخ‌های قطب شمال چند برابر متان موجود در جو زمین است.

معنی روشن این جمله این است که در صورت ادامه روند آب شدن یخ‌های قطبی، حجم گاز متان اتمسفر زمین که یکی از عوامل اصلی گرمایش جهانی است، ناگهان چند برابر خواهد شد و روند کنونی گرم شدن زمین، شتاب بیشتری خواهد گرفت.

یخ نقشی اساسی در بلوکه کردن متان دارد؛ با ذوب شدن یخ‌ها و نازک شدن آنها، متان موجود در لایه‌های سطحی یخ بسرعت در واکنش‌های بیوشیمیایی و فتوشیمیایی مشارکت خواهد کرد و شرایط را برای جذب بیشتر نور خورشید بر سطح یخ‌های قطب شمال پدید خواهد آورد.

موضوعی که خود باعث ذوب یخ‌های بیشتر و آزاد شدن متان بیشتری خواهد شد. نظر به این‌که تغییرات در قطب شمال می‌تواند بشدت بر وضع جوی کره زمین تاثیر داشته باشد لذا همه این مسائل در کل فاجعه بزرگی تلقی می‌شود.

از نظر شرایط زیستی بسیاری از گونه‌های جانوری قطب شمال در معرض خطر هستند. به عنوان مثال گوزن‌های شمالی یکی از گونه‌هایی هستند که بشدت در معرض خطر انقراض قرار گرفته‌اند. در منطقه جورج ریور تعداد این گوزن‌ها از 800 تا 900 هزار به 3 هزار عدد کاهش پیدا کرده است.

پرنده کوچکی به نام دانه برفی با نام علمی Plectrophenaxnivalis یکی از گونه‌های شاخصی است که در قطب شمال زادآوری می‌کند. این گونه که پیشتر در شمال آمریکا به وفور دیده می‌شد، با کاهش جمعیت 64 درصدی مواجه شده است.

دامنه آسیب‌های انسانی بر قطب روز به روز ابعاد عجیبتری هم به خود می‌گیرد. بیولوژیست‌ها گزارش می‌دهند میزان کیسه‌های پلاستیکی و زباله‌ای که این روزها در قطب شمال یافت می‌شود، نسبت به گذشته تقریبا دو برابر شده است! این مساله برای قطب شمال یک فاجعه است چرا که در نهایت مسیر این زباله‌ها به دره‌های عمیقی منتهی خواهد شد که زیستگاه بسیاری از ریز جانداران این بخش یخزده سیاره زمین است.

نزدیک به 70 درصد زباله‌هایی که تاکنون گروه‌های تحقیقاتی ردیابی کرده‌اند، به نوعی در تماس مستقیم با ارگانیسم‌های زنده قرار گرفته‌اند. پژوهشگران باور دارند بسیاری از بیماری‌های ناشناخته‌ای که به عنوان مثال در سال گذشته باعث مرگ چند خرس قطبی شده، می‌تواند با این زباله‌های پلاستیکی در ارتباط باشد.

قطب جنوب

قطب جنوب یا جنوبگان که در اقیانوس منجمد جنوبی واقع شده، حدود 20 درصد از نیمکره جنوبی زمین را در بر گرفته‌ است. بخش اعظم قطب جنوب در پایین عرض 60 درجه جنوبی واقع شده که از نظر بین‌المللی نیز تحت نظام معاهداتی قطب جنوب قرار دارد.

قطب جنوب تنها نقطه روی کره زمین است که کشوری نمی‌تواند رسما ادعای مالکیت آن را داشته باشد. کشورهای گوناگون تنها با هدف تحقیقات و تحت پیمان‌نامه قطب جنوب می‌توانند به تحقیقات و پژوهش‌های خود در این منطقه ادامه دهند.

تاکنون مدرک تاریخی دال بر سکونت جوامع انسانی در قطب جنوب یافت نشده است. یکی از شاخص‌ترین گونه‌های جانوری قطب جنوب پنگوئن‌ها هستند. سایر موجودات شاخص قطب جنوب عبارتند از: سیل‌ها، آلباتروس‌ها، مرغ‌های توفان قطب جنوب، وال‌ها و هشت پاها. هوا در قطب جنوب خیلی سردتر از قطب شمال است.

از قطب جنوب چه خبر؟

در بهمن ماه گذشته دانشمندان اعلام کردند برای نخستین بار توانسته‌اند نشانه‌هایی از حیات را در اعماق یخ‌های قطب جنوب پیدا کنند. این شکل خاص از حیات میکروبی ظاهرا تنها از طریق خوردن سنگ‌ها انرژی لازم را به دست می‌آورد و ارتباط آنها با سطح، فوق‌العاده ناچیز است.

محققان امید دارند نحوه زیست این نوع از میکروارگانیسم‌ها بتواند معماهای حیات در قمرهای سیاره‌هایی مثل برجیس (مشتری) و کیوان (زحل) را تا حدی روشن کند. حیات در شرایطی که موجودات زنده هیچ‌نوع دسترسی به کربن ندارند، همیشه برای محققان جالب‌توجه بوده است.

یک مساله مهم دیگر که در قطب جنوب همیشه خبرساز است، سوراخ لایه ازن است. ازن یک ماده شیمیایی است که در ارتفاع خاصی از زمین پراکنده است و ضمن یک واکنش شیمیایی، اشعه مخرب ماورا بنفش خورشید را جذب می‌کند.

لایه ازن در قطب جنوب در ابعاد وسیعی دستخوش ویرانی شده است تا جایی که دانشمندان وسعت شکاف لایه ازن را در قطب جنوب تا سه برابر مساحت کشور آمریکا می‌دانند. اما در پاییز گذشته، ناسا (سازمان ملی هوانوردی و فضایی آمریکا) عنوان کرد میانگین مساحت سوراخ لایه ازن در قطب جنوب بار دیگر کوچک‌تر شده است اما دانشمندان اعلام کرده‌اند شرایط لایه ازن در قطب جنوب حداقل تا 50 سال دیگر به وضع مناسبی بازنخواهد گشت.

گونه‌های جانوری قطب جنوب همیشه برای محققان از اولویت‌های تحقیقاتی بالایی برخوردار بوده‌اند. متاسفانه شرایط آب و هوایی و دخالت‌های انسانی در این نقطه از کره زمین نیز تاثیرات منفی خود را بر جا گذاشته و بسیاری از گونه‌های شاخص در وضعیت بحرانی قرار گرفته‌اند. دی ماه گذشته تیمی از دانشمندان از کشورهای استرالیا، نیوزیلند، شیلی و انگلستان طرحی را آغاز کردند تا وضع نهنگ‌های آبی را در قطب جنوب بدقت بررسی کنند.

این نهنگ‌ها که بالغ بر 180 تن وزن و بیشتر از 30 متر طول دارند، یکی از شاخص‌ترین گونه‌های جانوری قطب جنوب هستند و حدس زده می‌شود تغییر شرایط اقلیمی، سفره غذای آنها را کوچک‌تر کرده باشد.

پژوهش‌ها نشان می‌دهد نازک شدن قطر یخ به دلیل تغییرات اقلیمی در برخی از قسمت‌های قطب جنوب سبب شده که جمعیت پنگوئن‌های امپراتور حتی تا 80 درصد کاهش یابد. این پنگوئن‌ها که یکی از بزرگ‌ترین گونه‌های پنگوئن در قطب جنوب هستند، از گونه‌های بشدت آسیب‌پذیر قلمداد می‌شوند که بقای آنها نیز در حال حاضر با مشکلات عدیده‌ای همراه شده است.

فرناز حیدری - جام جم