ما طرح موضوع کردیم دیگران جواب بدهند

دو سال پیش سر یک سریال بودم از طرف خانم ثمرقندی دعوت شدم که فیلم «دزدان خلیج عدن» را برای ایشان بسازم. قرارداد کار را بستیم اما مسکوت باقی ماند تا فیلمنامه‌اش بازنویسی شود. در این فاصله ایشان پیشنهادی از طرف شرکت مترو داشتند که یک کار مشارکتی بسازند. من از همان اول تکلیف را مشخص کردم و گفتم اگر قرار است کار سفارشی ساخته شود من نیستم. ولی اگر قرار است حرف‌های بزرگ بزنیم و کار جدی باشد هستم. من با مصطفی رستگاری تجربه‌های موفقی داشتم. به او گفتم این فرصت پیش آمده که خیلی از حرف هایمان را بزنیم. او نویسنده با احساسی است و نگاه عمیقی به مسائل دارد. به طرح قصه‌ای رسیدیم و آن را به تهیه‌کننده ارائه دادیم. از همان زمان می‌دانستیم چالش‌های بسیار جدی پیش‌رویمان است. می‌دانستیم ساختن و پخش کردن و شنیدن این کار توان متفاوتی می‌خواهد.

اول با این مبحث جلو رفتیم که بگوییم فضای فرهنگی و فضای امنیتی دو مقوله کاملا جداست و تداخل مسئولیت‌ها در این دو حوزه به سوءتفاهم منجر می‌شود. اتفاقا خیلی‌ها ما را از این منظر نقد کرده‌اند. گفته‌اند شما دارید فضای جامعه را امنیتی نشان می‌دهید که البته ما چنین قصدی نداشتیم. بعدها دیدیم فضا برای گفتن دردهای مردم و البته‌امید دادن فراهم است. این جا بود که بحث آیین جوانمردی، صداقت و شکاف بین نسل‌ها را مطرح کردیم. این چند موضوع به بیانیه فیلم تبدیل شد و بتدریج قصه شکل گرفت.

من گلایه‌ای به مطبوعات دارم که یک خلاصه داستان می‌گیرند و همیشه ارجاعشان به همان است. خیلی‌ها از من پرسیدند مگر فیلمت دفاع مقدسی نیست. فیلم من دفاع مقدسی نیست، اما حرف دفاع مقدسی زیاد دارد. ما آدم‌های جنگ را نشان می‌دهیم اما من فیلم جنگی نساخته‌ام.

نمی‌توانستیم این همه حرف‌های عجیب و غریب و غم‌انگیز را در یک خلاصه داستان فشرده کنیم. منظورم از غم به معنای درد است. یعنی ما دردهای مردم را بیان کردیم.

دقیقش را باید فیلمنامه نویس جواب بدهد. اما با ترکیب همه اینها فیلمنامه شکل گرفت. بحث گفتمان بین نسل‌ها و تجدد آرمان خواهی در جهان معاصر مباحث خیلی جدی است که بر اساسش شخصیت شکل گرفت. در کنارش یک‌سری جذابیت‌های بصری هم داریم. قرار نیست برای بیننده عام فقط مباحث دانشگاهی و تئوری را مطرح کنیم. اگر این‌‌طور باشد یک مستند یا برنامه گفت‌وگومحور و سخنرانی ساخته می‌شود. ما این قصد را نداشتیم. هدف ما این بود که از یک بچه هشت ساله تا یک پیرمرد هشتاد ساله کارمان را تماشا کنند. می‌خواستیم سریال یک آیینه تمام نما شود که هر کس خودش را داخل آن ببیند.

متاسفانه این فیلم را ندیده‌ام. نمی‌دانم آقای رستگاری فیلم را دیده است یا نه. خیلی‌ها سریال من را با گزارش یک‌جشن و آژانس شیشه‌ای مقایسه کرده‌اند. شاید از جهاتی وجوه شباهتی داشته باشند. چون ما هم لحن تلخی داریم و می‌خواهیم حرف‌های مگویی بزنیم. ولی می‌شود گفت آنها که فیلم‌های حاتمی‌کیا و فضای اندیشه‌ای ایشان را دوست دارند سریال من را هم دوست دارند.

من با مدیرعامل شرکت حمل و نقل شهری جلسه گذاشتم؛ آنها یک سری خواسته‌ها داشتند. مترو از نشانه‌های تجدد صنعتی، اقتصادی و فرهنگی است. آنها دوست دارند بگویند ما چقدر تونل کنده‌ایم، قطارمان را خودمان ساخته‌ایم. در یک نگاه کلی اینها را به ما گفتند. ما هم به صورت مخفی و آشکار این موضوع را مطرح کردیم، تا‌جایی که از قاب نمایش بیرون نزند. ولی صرفا قرار نبود که فقط بگوییم مهندس‌ها سه نوبت کار می‌کنند و... حرف ما خیلی جدی تر است. مترو به مثابه کل جامعه ما انتخاب شد. مترو نمونه شکل گرفته از جامعه‌ای است که در آن زندگی می‌کنیم. همه‌گونه قشری از فقیر تا وزیر در مترو رفت و آمد دارند. ما نمونه بسیار خوبی را از جامعه برداشتیم. ما استفاده بهینه‌ای داشتیم. حتی این خدمت را هم برای مترو کرده‌ایم که بگوییم چه کارهای عمرانی آنجا شده است. مردم وقتی از این سریال حس خوبی داشته باشند قطعا حس خوبی هم به مترو خواهند داشت.

بعضی‌هایش شدنی بود. یکی از مسئولان مترو درخواست‌هایش این بود که شما بگویید همان رزمندگان جنگ دارند مترو را می‌سازند. ما همین نکته را در سریالمان گذاشته‌ایم. فضای متروی ایران با متروی کشورهای دیگر متفاوت است. مترو یک پدیده غربی است ولی ما معماری اسلامی را در مترو نشان داده‌ایم.

ممکن است رسانه و شرکت مترو برنتابند که ما اینها را نشان دهیم، چون می‌گویند این حرف ما نیست؛ ولی ما این‌طور می‌توانیم در دل مردم نفوذ کنیم. مردمی که سوار مترو می‌شوند دستفروش‌ها را می‌بینند. ما نمی‌توانیم همه چیز را پالایش کنیم. اینها وجود دارد، ولی حرف ما فقط اینها نیست؛ چون می‌دانند حرف ما خیلی جدی‌تر است.

خیلی به مسائل اقتصادی وارد نیستم. ولی انصافا تهیه‌کننده سریال هر چه را داشت در طبق اخلاص گذاشت. ایشان آپارتمان و زمینش را فروخت. به نظر من شرکت مترو هم یک کمی به تعهداتش عمل نکرد. این مساله جزو گلایه‌های خانم ثمرقندی است. این سوال‌ها را باید از ایشان بپرسید.

ما بیست تا بازیگر داریم که حداقل پانزده تایشان نقش اول فیلم‌های سینمایی را بازی کرده‌اند. این بازیگرها خروجی مثبتی داشته‌اند و اینها گوشه‌ای از هزینه‌هایی است که انجام شده است.

نه متاسفانه ندیدیم. من خیلی در حوزه دیدن فیلم ضعیف هستم. آن قدر گرفتار بوده‌ام که در دو جشنواره فیلم فجر گذشته فقط مراسم اختتامیه پارسال را توانستم بروم. حتی فیلم جدایی نادر از سیمین را هم ندیده‌ام. سی دی اش را دو‌ماه است خریده‌ام و هنوز فرصت نکردم ببینم.

من با جریان فیلمسازی ارتباط دارم.اما دو موردی را که مثال زدید، ندیده‌ام.

ما همه این فضاها را در سریال بررسی کرده‌ایم. بعضی‌ها ممکن است به خاطر دفاع از آرمان دروغ بگویند. بعضی‌ها برای حفظ کرسی و جایگاه دروغ می‌گویند. بعضی‌ها را در این قصه طراحی کرده‌ایم که دروغ در آنها نهادینه شده است. اینها اگر دروغ نگویند به نفعشان است. اما چون آگاه نیستند این کار را می‌کنند.

نه. یاور سه وقتی از او می‌پرسد که ما چرا دروغ می‌گوییم و اسممان را پنهان می‌کنیم او تحلیل درستی ارائه می‌دهد. می‌گوید ما چشم حکومت هستیم و برای منفعت دین و حکومت این‌کار را می‌کنیم. همه نباید حقیقت را بفهمند. آن مقام امنیتی یک جاهایی حقیقت را نمی‌گوید. ما این طور توجیه می‌کنیم. همه نباید همه چیز را بدانند. این طور باشد سنگ روی سنگ‌بند نمی‌شود.

مسعود و یاور در یک جاهایی مجبور به دروغگویی می‌شوند. بقیه هم هستند. حمید حسامی برای حفظ صندلی خودش دروغ می‌گوید. آرمان هایش یک مقدار به پلیدی آغشته شده است.

ما همین مساله را هم کالبد شکافی کرده‌ایم. البته یک مقدار دچار ممیزی شده است. چه شده که ما به‌خاطر مصلحت دروغ می‌گوییم. حاکمان شرع باید بیایند پاسخ بدهند که ما می‌توانیم به‌خاطر مصلحت دروغ بگوییم یا نه. ما طرح موضوع کرده‌ایم. جوابش با بقیه است.

فکر می‌کنم درهر صورت نباید دروغ گفت. حضرت امیر می‌فرمایند راست بگویید اگرچه به ضررتان باشد.

این ایده پیشنهاد آقای مصطفی رستگاری بود. یک‌جاهایی به گذشته برمی‌گردیم و بررسی می‌کنیم که تربیت خانوادگی این شخصیت به چه صورت بوده است. به مدد این روش هنرمندانه با میان‌نویس‌هایی که می‌گذاریم شاخه‌های فرعی داستان را توضیح می‌دهیم. چون مخاطب ما به جز استادان و دانشجویان، عموم مردم هم هستند.

خب این خطر وجود دارد. اما باید ذائقه مردم را عوض کرد. ما نمی‌توانیم برای مردم فقط زیر آسمان شهر و طنزهای عجیب و غریب بسازیم. اینها دیگر جواب نمی‌دهد. احساس‌کردم ممکن است بیننده پس بزند و این خطر پذیری به ضرر من تمام شود. اما خودم فکر کردم باید کار درست را انجام بدهم.

ما می‌خواهیم یک مقدار بیننده را متمرکز کنیم که این ملاقات خیلی مهم است. از این جهت میان‌نویس را آورده‌ایم. می‌خواهیم بگوییم بیننده حواست باشد. من می‌گویم علی مولا در دل جنگ متولد شده است. صحنه را با یک میان نویس به جنگ می‌برم. آشنایی سهراب و مریم سادات که در سفارت آمریکا صورت گرفته با میان نویس می‌آید. این صحنه‌ها خیلی اهمیت دارد.

نویسنده این کار الگوی ساختاری‌اش متاثر از سریال لاست (گمشدگان) بوده است. لاست هم دقیقا از همین ساختار استفاده کرد. یک اتفاق جدی افتاده و در لابه‌لایش بچه قصه‌ها را می‌بینیم و بعد به زمان معاصر برمی‌گردیم.

ما داریم از زشتی دروغ می‌گوییم. شعار اهل فتوت این است که راستش را بگو، اول به خودت و بعد به دیگران. وقتی می‌گوییم دروغ زشت است، خودبه‌خود می‌گوییم که راستی زیباست. به نظرم همین کفایت می‌کند.

سرتاسرش. دروغی که منتج به جدایی و تهمت می‌شود، دروغی که منتج به اخراج می‌شود، دروغی که جاه‌طلبی و فرصت‌طلبی را در پی دارد،‌ دروغی که اقتصاد کثیف پولشویی را در پی دارد، در نقطه مقابل اینها راستگویی ارزشش را پیدا می‌کند.

معلم وقتی دارد سر کلاس درس می‌دهد، بچه‌ها به او می‌گویند اگر سوال‌ها را بفروشی پولدار می‌شوی. در مدرسه دروغ دارد نهادینه می‌شود و این خیلی فاجعه است. حمید حسامی از اسکله‌های قاچاق جنس چینی وارد می‌کند و...

از این‌ جور کارها ساخته شده است. ما در زمان 1300 دقیقه این همه موضوع و طرح و تئوری را مطرح می‌کنیم که هر کدامش می‌تواند یک فیلم باشد. ما با سبک روایی کار و نوع بازیگری داریم فضای متفاوتی را مطرح می‌کنیم. وقتی همه این مجموعه را در اختیار بیننده قرار می‌دهیم او در برابر یک جهان‌بینی قرار می‌گیرد. بحث ما فقط فروش سوال و اسکله قاچاق نیست. من طرح موضوع کرده‌ام و دارم تاثیراتش را روی بیننده می‌بینیم. می‌توانیم از داخل راستش را بگو هزار تا سوژه ناب دربیاوریم.

این هم یک روش است. ولی به نظر من این روشی که ما انتخاب کرده‌ایم و جلو رفته‌ایم، بهتر است.

قضاوت نکن. کار را تا آخرش نگاه کن. این سریال را ببینید و دنبال بازخوردهایش باشید. مخاطب فقط خانواده من و شما نیست. مجموعه دانشگاه‌ها و وزرا و عالمان دینی جزو مخاطبان هستند. حرف‌های ما بخشی از حرف‌های منبر و خطابه هاست.

به نظر من یک معجزه‌ای شکل گرفت. رهبر معظم انقلاب در یکی از سخنرانی‌هایشان عین این جمله را بیان کردند و گفتند در غرب محور بحث انسان و در شرق توحید و حقیقت است. آن شب عین این جمله را بازیگر ما داشت می‌گفت. خیلی اتفاق بزرگی است. نفوذ کلام ایشان بر کسی پوشیده نیست. ولی اگر بیننده شخصیت من را دوست داشته باشد یقینا این جمله در قالب سریال هم بر او تاثیر می‌گذارد. پس حرفی که در سریال ما مطرح می‌شود شعار نیست.

اگر قرار باشد 150 قسمت سریال بسازیم، می‌شود این کار را کرد. ما هم محدودیت داریم. سریال ما در 1300 دقیقه مباحث جدی را مطرح می‌کند. ولی فرصت ما محدود است.

من فکر می‌کنم بحث را به سمت اشتباه می‌برید. ما شاید اختلاف نظر داشته باشیم. من احساس می‌کنم همین مباحث تئوریک از زبان شخصیت‌های مثبت و منفی مطرح می‌شود. ما در سریال شخصیت‌های صددرصدی نداریم.

نه. او دعوا می‌کند. یک نفر رویش چاقو می‌کشد و علی مولا از خودش دفاع می‌کند.

درست است که از خودش دفاع می‌کند ولی می‌زند. شروع‌کننده دعوا علی مولاست. او خیلی سفید نیست. خطاهای علی مولا بر کسی پوشیده نیست. او آرمانخواه است. ولی کاملا سفید نیست.

من فکر می‌کنم آدم‌هایی مثل علی مولا خیلی زیاد هستند. یک سری به بعضی از دانشگاه‌هایمان بزنید. بچه‌های آرمانخواه هنوز هم وجود دارند. در وزرا و وکلای ما این آدم‌ها وجود دارند. من به دولت کنونی کاری ندارم. مسئولانی هستند که هنوز هم آرمانخواهند.

ما گفته‌ایم اگر قرار است توی آرمانخواه کاری بکنی اول از خودت شروع کن. این آدم چطور می‌تواند تهذیب نفس کند؟‌ شما یک روز حرف نزن و ببین شب چه احساسی داری. شما این کار را امتحان کنید.

شما این بخش‌اش را بگیر که این کار بیننده را به فکر می‌اندازد. ما اگر روزه سکوت بگیریم و خشممان را کنترل کنیم خیلی مسائل حل می‌شود. شما این کار را امتحان کن و ببین در پایان روز چه احساسی داری.

اهل فتوت این کارها را می‌کرده‌اند. هم حرف نمی‌زده‌اند و هم خشمشان را کنترل می‌کرده‌اند.

بله. در سریال می‌بینیم اینها قسمی می‌خورند که خلاصه شعارشان در این قسم هست. بخشی از این قسم احادیث و آیات قرآن است که در این کلمات خلاصه شده است. به نظرم بچه‌های رزمنده اهل فتوت بودند. وحید یکی از همین هاست. او وقتی آیین فتوت را آموزش می‌دهد وحید می‌گوید ما همین کارها را در جبهه می‌کردیم. اینها رابین هود و چگوارا و زورو را اهل فتوت می‌دانند. ما گفتیم جوانمرد در شب و بی‌نام حرکت می‌کند. تلاش می‌کند جایی دیده نشود. این کارها ریشه در رفتار امیرالمومنین دارد.

تمثیلی است که در آن از بیننده خواسته‌ایم به این چیزها فکر کند. به صراحت نگفته‌ایم که منظورمان کیست.

ما در فیلمنامه باید از نماد و تمثیل بیشترین بهره را ببریم. شما ممکن است بگویید شعار است. چون با نماد آشنا هستید. عوام ممکن است این را نفهمند و در لایه‌های پیچیده تری این را درک کنند. این درک خیلی قشنگ است.

ما همین مساله را آسیب‌شناسی می‌کنیم. دکتر دریایی با این که خودش اهل فتوت بوده با این جوان‌ها مخالف است. ولی وحید با کار اینها موافق است. ما اصلا قرار نیست بگوییم کار این جوان‌ها درست است. جذابیت کار در این است که این جوان‌ها آزمون و خطا می‌کنند.

نه. چگوارا را همه می‌شناسند. ما کسانی را نام بردیم که بیننده چهار ساله تا نود ساله او را می‌شناسد. کسی نیست که زورو را نشناسد. ما برای این که رذایل جوانمردان را پاک کنیم اینها را مثال زدیم و کنار گذاشتیمشان. ما نمی‌خواهیم پیرو زورو بشویم. ولی ما می‌گوییم اینها خطا دارند و پایه‌های انحرافی را بنا کرده‌اند. غرب دوست دارد که این اتفاق بیفتد. ما چیزی ورای این را می‌خواهیم.

ما فضای واقعی چت را نشان ندادیم. اگر فضای یاهو‌مسنجر را نشان می‌دادیم شاید دچار ممیزی می‌شدیم. برای همین خودمان یک فضای فرضی را در نظر گرفتیم. شاید عده‌ای این فضا را باور نکنند.

ترجیح می‌دهم سکوت کنم. وقتی دو قسمت یک سریال پخش می‌شود چطور منتقد می‌تواند بیاید بگوید این سریال شعار می‌دهد. منتقد با انصاف! زمان این سریال 1300 دقیقه است. تازه مگر شعار بد است؟ دین خودش یک جور شعار است. شعارش این است که شما را به درستی دعوت می‌کنیم. همه اینها شعار است. ما خودمان می‌گوییم شعائر دین.

خوب نیست. دوستان در جاهایی اشاره کردند که ما داریم نصیحت می‌کنیم. به نظر من نصیحت اگر مستقیم باشد، خوب نیست. من جاهایی را که احساس کردم نصیحتی گفته می‌شود در تدوین حذف کردم. ما قصد نداشتیم کسی را نصیحت کنیم.

شاید بهتر بود. اما اگر می‌خواستیم این کار را بکنیم یک سریال دیگر می‌شد. به نظر من یک اشاره کوتاه کافی‌است.

ما یک بخشی از اینها را هم نمایش داده‌ایم. اما حواستان باشد که کجا ایستاده‌ایم و برای چه کسی داریم کار می‌سازیم. رسانه ملی متعلق به همه مردم است. باید ظرفیت‌ها را سنجید. من نمی‌خواهم متهم به سیاه‌نمایی بشوم. یک کارگردان و یک نویسنده اگر جمله‌ای را بجا بگوید خیلی کارش موثرتر از این است که بیاید نمایش بدهد. ما وقتی نشان می‌دهیم که خودروی اصغر نقی‌زاده جوش‌آورده است یعنی ظرفیت نمایش یک سری چیزها نیست.