آموزش در دنیای دیجیتال

اما حالا چند سالی است دانشگاه‌های الکترونیکی در سطح کشور راه‌اندازی شده است.امکانی نوین که هرچند دروازه‌های جدیدی را روی دانشجویان باز خواهد کرد، اما هنوز مشخص نیست کیفیت آموزش و نحوه اجرا و عرضه آن چگونه خواهد بود. آموزش الکترونیک مترادف آموزش از راه دور نیست، بلکه شبیه‌سازی شده آموزش حضوری است. وجه تمایز آموزش الکترونیکی و آموزش از راه دور برگزاری کلاس‌های درسی اینترنتی است و براین اساس می‌توان گفت شبیه‌سازی شده کلاس درس حضوری در محیط سایبر است. به این ترتیب صدها دانشجو از سراسر دنیا می‌توانند در راس یک ساعت مشخص بنشینند پای کامپیوترهای متصل به اینترنت​  و کلاس مجازی را تجربه کنند. در این باره و درخصوص ویژگی‌ها و مشکلات آموزش دیجیتال با دکتر علیرضا پورابراهیمی، رئیس دانشگاه آزاد اسلامی واحد الکترونیک گفت‌وگویی انجام داده‌ایم که در ادامه می‌خوانید.

تعریف آموزش الکترونیک چیست؟

آنچه با عنوان آموزش مجازی یا الکترونیکی از آن نام برده می‌شودهمان Elearning است. Elearning  یادگیری است، آموزش نیست. یعنی منظور یادگیری الکترونیکی یا مجازی است. در بحث آموزش الکترونیک اصل بر یادگیری است نه یاد دادن. در حقیقت آموزش و یادگیری در محیط سایبر یا فضای مجازی و با استفاده از تکنولوژی‌های نرم‌افزاری یا سخت افزاری تحت شبکه آموزش و یادگیری الکترونیکی است.

آموزش الکترونیک از چه زمانی در سطح دنیا مورد توجه قرار گرفته و در کشور ما قدمت آن چند سال است؟

آموزش الکترونیک ابتدا بیشتر برای دوره‌های آموزشی کوتاه مدت یا آموزش‌های مهارتی که از طرف شرکت‌های بازرگانی برای معرفی محصولات جدید برگزار می‌شد، مطرح بود اما بتدریج دامنه آن در آموزش‌های رسمی کوتاه مدت نیز توسعه یافت و سپس به عنوان یک شیوه آموزش جدید در سطح دانشگاه‌ها مورد توجه قرار گرفت. در حقیقت از زمان توسعه شبکه جهانی وب و ایجاد امکان گفت و شنود به روش‌های مختلف اعم از دیداری، شنیداری، دریافت و ارسال فایل و همچنین به اشتراک‌گذاری محتوا این شیوه آموزشی بیشتر مورد توجه قرار گرفته است. هر چه رشد و پیشرفت تکنولوژی بیشتر باشد آموزش هم در سطح بالاتری ارائه خواهد شد. آموزش الکترونیک منطبق با توسعه تکنولوژی شبکه و توسعه فضای سایبر است. در کشور ما آموزش‌های دانشگاهی از حدود هشت سال پیش به صورت غیررسمی آغاز شد و شش سال است آموزش الکترونیک به‌طور رسمی یعنی به گونه‌ای که منجر به صدور مدرک مورد تائید وزات علوم، تحقیقات و فناوری می‌شود مطرح شده است. شش سال پیش اولین ورودی‌های آموزش الکترونیک وارد دانشگاه‌ها شدند. البته آموزش الکترونیک در دوره‌های کوتاه مدت و همچنین دوره‌های آموزشی ضمن خدمت قدمتی ده ساله دارد.

آموزش الکترونیک بیشتر در چه مقاطعی و در چه رشته‌هایی ارائه می‌شود و آیا برای رشته‌های فنی که مثلا مستلزم کار کارگاهی هستند، محدودیتی در این زمینه وجود دارد؟

در حال حاضر در سطح کشور دوره‌های آموزش الکترونیک در مقاطع کاردانی، کارشناسی و کارشناسی ارشد و در رشته‌های متعددی برگزار می‌شود. در واحد الکترونیکی دانشگاه آزاد نیز ده تا دوازده رشته در مقاطع کارشناسی و کارشناسی ارشد به صورت الکترونیکی تدریس می‌شود. اما باید گفت در بحث آموزش الکترونیک برای هیچ رشته‌ای محدودیت وجود ندارد. در رشته‌های فنی در صورت نیاز از مجموع 140 واحد درسی می‌توان 20 واحد درسی را نیز به صورت حضوری ارائه کرد. در حقیقت در این رشته‌های آموزش به صورت ترکیبی از آموزش مجازی و حضوری است. در تمام آموزش‌های رسمی الکترونیکی همه امتحانات به صورت حضوری برگزار می‌شود. حتی امتحانات بین‌المللی برای گرفتن مدرک رسمی نیز باید در حضور ممتحن باشد که این امتحان می‌تواند نوشتاری یا کامپیوتری باشد. ارزشیابی نقطه چالشی آموزش الکترونیکی است و باید به صورت حضوری باشد. در هر نقطه‌ای که دانشگاه آزاد اسلامی شعبه داشته باشد و تعداد دانشجویان به حدنصاب برسد آزمون برگزار می‌شود. بر این اساس بخشی از آموزش هم می‌تواند حضوری باشد. علاوه بر این در سطح دنیا و حتی در کشور بسیاری از آزمایشگاه‌ها و کارگاه‌ها شبیه‌سازی شده و انجام همه فعالیت‌های آزمایشگاهی به صورت غیر حضوری و با قابلیت‌های بالا برای دانشجو عملی است. البته گاهی آموزش‌ها مهارتی است و در صورتی که به شیوه مجازی برگزار شود سطح دانشجو پایین تر خواهد بود. در این موارد ترکیبی از آموزش الکترونیکی و غیرحضوری کنار هم قرار می‌گیرد. این شیوه آموزشی بیشتر در مقطع ارشناسی ارشد توسعه یافته است، چراکه در مقطع کارشناسی مسائل فرهنگی و تربیتی برای دانشجو از اهمیت بیشتری برخوردار است و به همین علت برای مقطع کارشناسی معمولا آموزش الکترونیک توصیه نمی‌شود.

چه مسائلی در حوزه آموزش الکترونیک مورد توجه است که می‌توان از آن با عنوان مزایای آموزش الکترونیک نام برد؟

آموزش الکترونیک عدالت محور است و برای همه افراد حتی در نقاط دور دست هم امکان آموزش را فراهم می‌کند. این آموزش مبتنی بر یادگیری است و کسی که بخواهد یادبگیرد می‌تواند به‌رغم مشغله‌های کاری برای ادامه تحصیل. آموزش الکترونیک را انتخاب کند. اگرچه آموزش الکترونیک از بسیاری جهات با آموزش حضوری قابل مقایسه نیست، اما فرض کنید دانشجویی که در کلاس‌های حضوری شرکت می‌کند اصلا از اینترنت استفاده نکند. امروزه بخش مهمی از زندگی ما را اینترنت و وب تشکیل می‌دهد. بنابراین می‌توان گفت آموزش الکترونیک و آموزش حضوری مکمل هم هستند و نقاط ضعف همدیگر را برطرف می‌کنند. شفافیت آموزشی نیز از دیگر مباحث مطرح شده در زمینه آموزش الکترونیک است. کلاس‌های درس اینترنتی سر ساعت مشخصی با حضور استادان و دانشجویان برگزار می‌شود و با توجه به اهمیت شفافیت آموزشی، استاد باید کیفیت آموزش را بالا ببرد و از آنجا که منجر به صدور مدرک رسمی می‌شود باید همه آیین نامه‌ها و ابلاغیه‌های وزارت علوم، تحقیقات و فناوری رعایت شود. به لحاظ فنی این امکان برای دانشجو وجود دارد که به استاد دسترسی داشته و با او در تعامل باشد. سیستم گفت‌وگوی کلاسی که آفلاین است موجب افزایش خلاقیت دانشجویان می‌شود و شبیه یک توفان مغزی است. علاوه بر این محتوای آموزشی که استاد تنظیم می‌کند توسط هیات داوری ممیزی بازبینی شده و مورد تائید قرار گرفته است.

در آموزش الکترونیک از چه روش‌هایی برای آموزش استفاده می‌شود؟

علاوه بر برگزاری کلاس‌های اینترنتی که براساس برنامه زمان‌بندی شده در ساعات و روزهای مشخصی برگزار می‌شود و حضور همه دانشجویان در این کلاس‌ها الزامی است، بخشی از برنامه آموزشی نیز در قالب متن آموزشی دیجیتال روی سرور قرار می‌گیرد که دانشجویان پس از انتخاب واحد به این محتوای دیجیتالی دسترسی خواهند داشت. یعنی سی‌دی و محتوا در اختیار دانش‌آموز قرار داده نمی‌شود، بلکه از طریق سرور دانشگاه ارائه می‌شود. بعضی درس‌ها به صورت هفتگی و طی 16 هفته بتدریج ارائه می‌شود و بعضی درس‌ها نیز بر اساس نظر استاد به صورت یکجا در اختیار دانشجو قرار می‌گیرد. محتوای دیجیتالی شامل متن، صوت، تصویر، فیلم و انیمیشن است. برنامه کلاس‌ها براساس انتخاب واحد دانشجوست. کلاس‌های درس اینترنتی با حضور 20 تا 25 دانشجو برگزار می‌شود. حضور و غیاب هم انجام می‌شود. استاد درس از هر مکانی که پهنای باند خوبی داشته باشد حتی خانه خودش می‌تواند به برگزاری کلاس اقدام کند و در این زمینه هیچ محدودیتی برای استاد وجود ندارد.

مهم‌ترین زیر ساخت‌ها برای برگزاری دوره‌های آموزش الکترونیکی چیست؟ آیا محدودیت‌هایی که در زمینه پهنای باند وجود دارد محدودیتی در این زمینه ایجاد نمی‌کند؟

در زمینه نرم‌افزار دانشگاه آزاد، بومی‌سازی خوبی داشته و نرم‌افزاری که برای آموزش الکترونیک از آن استفاده می‌کند تولید دانشگاه آزاد اسلامی است و در واقع یک نرم افزار open source نیست و از جایی خریداری نشده است. محتوای آموزش الکترونیک نیز بر مبنای جذب مخاطب بنا نهاده شده است. در آموزش الکترونیک علاوه بر نرم‌افزارهای که امکان ارتباط چهره به چهره استاد و دانشجو را در کلاس مجازی امکان‌پذیر می‌سازند استفاده از گزینه‌های مختلفی اعم از ارتباط صوتی و نوشتاری نیز امکان‌پذیر است که این دو گزینه یعنی صوت و متن به لحاظ فنی از طریق خطوط تلفنی معمولی یا همان اینترنت Dial Up نیز براحتی قابل اجراست. در شرایط حضوری هم برای استاد و دانشجو محدودیت‌هایی نظیر دوری راه، تاخیر و... وجود دارد که باز هم به طور نسبی شرایطی که مستلزم برگزاری دوره‌های الکترونیکی است از شرایط حضوری بهتر است. علاوه بر این، متن آموزشی به صورت محتوای چند رسانه‌ای در اختیار دانشجو قرار دارد و چنانچه دانشجو در برقراری ارتباط اینترنتی با مشکل مواجه شود می‌تواند به آنها مراجعه کند. کلاس‌های درسی غیرحضوری مجهز به وایت‌بورد‌های پیشرفته‌ای است که امکان به اشتراک‌گذاری فایل، ارائه پاور پوینت توسط دانشجو و استاد و همچنین  به اشتراک‌گذاری دسک تاپ دانشجو و استاد را فراهم می‌کند اگر بخواهیم همزمان از همه این امکانات استفاده کنیم خطوط تلفن معمولی پاسخگوی نیازهای ما نخواهد بود. البته نرم افزارهای آموزشی از نظر فنی به گونه‌ای طراحی شده که با حداقل‌ها هم می‌تواند قابل استفاده باشد. در شرایطی که دانشجو به هر علتی نتواند در کلاس درس حضور داشته باشد می‌تواند با مراجعه به فایلی که دیگر دانشجویان با اشتراک می‌گذارند اشکالاتش را برطرف کند.

یکی از مهم‌ترین محدودیت‌های آموزش الکترونیکی این است که بسیار وابسته به تکنولوژی است و گاهی نیز زیرساخت‌های موجود می‌تواند دردسرساز شود. عدم ارتباط چهره به چهره نیز از دیگر محدودیت‌هاست که در مباحث تربیتی بسیار تاثیرگذار است. مهم‌تر از همه این‌که آموزش الکترونیک مقوله جدیدی است و فرهنگ آن هنوز آن طور که باید جا نیفتاده است.

استانداردسازی دوره‌های ارائه شده در آموزش الکترونیک چگونه تبیین می‌شوند؟

همه رشته‌های آموزش الکترونیک مورد تائید وزارت علوم است و اخیرا اقدامات جدیدی توسط معاونت آموزشی وزارت علوم انجام شده است که در برخی زمینه‌ها در حال بازبینی محتوای آموزشی موجود است، اما باید پذیرفت حداقل‌های لازم برای آموزش الکترونیک در کشور وجود دارد و بسیار مورد توجه قرار گرفته است.

آیا آموزش الکترونیک می‌تواند جایگزین آموزش حضوری باشد؟

این شیوه آموزشی می‌تواند مکمل باشد و تلفیق شود. همان طور که سینما، تئاتر و تلویزیون هر کدام مخاطبان خاص خود را دارد، آموزش حضوری و الکترونیکی نیز هر کدام مخاطبان خاصی دارد و نمی‌توان آموزش الکترونیکی را جایگزین آموزش حضوری دانست.

آینده آموزش الکترونیک را در کشور چگونه ارزیابی می‌کنید؟