باغ ملی گیاه‌شناسی را دریابیم

برای آن‌که درباره همه آنچه دوستداران محیط‌زیست و بخصوص محققان را نگران کرده، بیشتر بدانیم سراغ دکتر حسین میرزایی ندشن، رئیس موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور و رئیس باغ ملی گیاه‌شناسی ایران رفتیم.

اساسا باغ گیاه‌شناسی چه فرقی با پارک‌ها و بوستان‌ها دارد و چرا ایجاد می‌شود؟

مشکل است که یک تعریف مختصر، ولی جامع و فراگیر از باغ گیاه‌شناسی ارائه کرد که همه ویژگی‌های آن را دربرداشته باشد. ولی می‌توان گفت یک باغ گیاه‌شناسی مکانی است که در آن مجموعه‌ای از گیاهان بومی و غیربومی کشت می‌شوند و نقش مهمی در زمینه‌های مختلف تحقیقاتی از جمله جمع‌آوری، شناسایی، حفاظت، تکثیر، ارزیابی، آموزش و نمایش گیاهان مختلف موجود در یک کشور را به عهده دارند و ضمن ایجاد منظره‌ای زیبا و فضاهایی چشمنواز، نقش زیادی در اهداف آموزشی و پژوهشی علوم گیاهی بویژه علومی که به مجموعه‌هایی از گیاهان زنده شناسنامه‌دار وابسته هستند، دارند. این مجموعه‌ها همچنین در مبادلات بذری بین‌المللی با اهداف پژوهشی نقش بی‌بدیلی ایفا می‌کنند. همچنین می‌توان ادعا کرد باغ‌های گیاه‌شناسی برای گیاهان نادر و در حال انقراض پناهگاهی امن و مطمئن هستند. به عبارت دیگر گیاهانی که در طبیعت به دلیل برداشت‌های بی‌رویه توسط انسان به منظور تامین نیازهای غذایی، دارویی، بهداشتی و صنعتی به میزان زیادی فرسایش ژنتیکی یافته و در معرض انقراض هستند به صورت مصنوعی در این باغ‌ها حفاظت، تکثیر و احیا می‌گردند. تحقیق در زمینه روش‌های تکثیر و پرورش گونه‌های با ارزش از نظر حفاظتی و اقتصادی از موضوعات دیگری است که در باغ گیاه‌شناسی به آن پرداخته می‌شود. ایجاد علاقه به طبیعت و ترویج فرهنگ حفاظت از منابع طبیعی از طریق بازدید مردم از باغ‌های گیاه‌شناسی و ارائه آموزش‌های لازم به آنها نیز از جمله کاربری‌های این باغ‌هاست. حتی تولید و تکثیرگیاهانی با ارزش‌های زیست‌محیطی و منظرسازی برای استفاده در فضاهای سبز شهری، جنگلکاری و بیابان‌زدایی نیز می‌توانند از قابلیت‌های باغ‌های گیاه‌شناسی قلمداد شوند. همچنین ایجاد بانک اطلاعاتی گونه‌ها و جوامع گیاهی کشور و گونه‌های حفاظت شده را نیز باید به ارزش‌های باغ‌های گیاه‌شناسی اضافه کرد. علاوه بر این ارزش‌ها، می‌توان ارزش‌های اقتصادی، زیست‌محیطی، زیبایی‌شناختی و فرهنگی دیگری را نیز به ارزش‌های باغ‌های گیاه‌شناسی اضافه کرد. امروزه باغ‌های گیاه‌شناسی و شرایط نگهداری آنها به نوعی ملاک ارزیابی بنیه علم گیاه‌شناسی و علوم وابسته به آن در یک کشور قلمداد می‌گردد. با این حال برای این‌که باغ‌های گیاه‌شناسی از سایر مجموعه‌های گیاهی تفکیک شوند وظایفی را برای این‌گونه باغ‌ها مشخص کرده‌اند که با اشاره به این وظایف می‌توان تفاوت آنها را با سایر مجموعه‌های گیاهی مشخص کرد. به عنوان نمونه یک باغ گیاه‌شناسی در برگیرنده تعداد زیادی از گونه‌های گیاهی زنده است که بتواند نماینده مناسبی از جامعه گیاهی آن کشور یا منطقه باشد. این باغ‌ها مکان‌های دائمی هستند و ممکن است قرن‌ها عمر داشته باشند. نمونه‌های متعددی در دنیا وجود دارند که عمر آنها به شش تا هفت قرن هم می‌رسد. در این میان از آنجا که اساس ایجاد و نگهداری این نوع باغ‌ها علمی است و گیاهان موجود در آنها شناسنامه‌دار هستند، از پایه‌های گیاهی موجود در این باغ‌ها برای تحقیقات در زمینه‌های مختلف علوم گیاهی استفاده می‌شود.

معمولا در کنار این باغ‌ها، مجموعه‌ای از کلکسیون‌هایی از بذر گونه‌های مختلف با عنوان بانک ژن و نمونه‌های خشک گیاهی با عنوان هرباریوم همراه هستند.

به طور معمول گونه‌های گیاهی در این باغ‌ها پایش شده و مورد مطالعه مستمر قرار می‌گیرند. ضمن آن‌که عموم مردم به این باغ‌ها دسترسی دارند و مکان‌هایی برای آموزش و سرگرمی مردم نیز هستند. چنین مکان‌هایی معمولا با سایر باغ‌های گیاه‌شناسی ارتباط علمی داشته و با آنها تبادل اطلاعات علمی و مواد گیاهی می‌کنند و در نهایت نقشی بی‌بدیلی در حفاظت و حمایت از تنوع ژنتیکی کشور و بویژه گونه‌های گیاهی در معرض فرسایش و خطر انقراض دارند.

ویژگی‌های شاخص باغ‌های گیاه‌شناسی چنین مکان‌هایی را نسبت به آنچه ما به عنوان پارک و باغ می‌شناسیم متفاوت کرده است، اما چنین باغ‌هایی در وضعیت کنونی چه نقشی در حفظ ذخایر گیاهی جهان دارند؟

باید اشاره کنم تعداد باغ‌های گیاه‌شناسی در جهان زیاد است. یونسکو حدود 2000 باغ گیاه‌شناسی را در سراسر کره زمین فهرست کرده است، ولی باغ گیاه‌شناسی که ویژگی‌هایی نظیر باغ گیاه‌شناسی ملی ایران را داشته باشد، کم است. باغ‌های گیاه‌شناسی با عناوین مختلف در گوشه و کنار دنیا تشکیل شده و نقش‌های متفاوتی را در طول تاریخ خدمتشان به بشر بازی کرده‌اند. در گذشته‌های نه‌چندان دور بیشتر با هدف جمع‌آوری گیاهان دارویی کاشت و پرورش و در دسترس قرار دادن این گیاهان برای مداوای بیماران تشکیل و نگهداری می‌شدند. البته این‌گونه باغ‌ها و گیاهان دارویی کاشته شده در آنها در دسترس عامه مردم نبود و اقشار خاصی به آنها دسترسی داشتند و از مواهب آن بهره‌مند می‌شدند. کشور ما هم در این زمینه سابقه دیرینه‌ای دارد. بتدریج باغ‌های گیاه‌شناسی کاربری‌های بیشتری به خود گرفتند. به عبارت دیگر، با ایجاد رفاه بیشتر و نیز افزایش دانش بشری وارد‌کردن گونه‌های خارجی و ایجاد کلکسیون‌های گیاهی در دستور کار این باغ‌ها قرار گرفت. در عصر لینه که پدر علم گیاه‌شناسی محسوب می‌شود، باغ‌های گیاه‌شناسی به مرحله جدیدی از تکامل خود رسیدند و  بسیاری از این باغ‌ها به نحوی طراحی شدند که خویشاوندی و دسته‌بندی‌های گیاهی در ساختار آنها نقش اصلی را بازی می‌کرد. اروپایی‌ها در این دوره بیشترین بهره را از این قابلیت‌های باغ‌های گیاه‌شناسی بردند و گونه‌های متعدد گیاهی را با کاربری‌های دارویی، خوراکی و صنعتی از نقاط مختلف به اروپا وارد و در باغ‌های گیاه‌شناسی شروع به تکثیر و توسعه آن کردند. گونه‌هایی نظیر آناناس، چای، موز، قهوه و کاکائو از جمله گیاهانی بودند که در این دوره از سایر نقاط دنیا به اروپا وارد شدند. توسعه و تکامل باغ‌های گیاه‌شناسی به همین جا ختم نشد و امروزه حتی باغ‌های اختصاصی دسته خاصی از گیاهان نیز تشکیل شده است. به عنوان نمونه باغ‌های ارکیده و رز از جمله باغ‌های اختصاصی هستند که در گوشه و کنار دنیا تشکیل شده‌اند. 

باغ گیاه‌شناسی نقش حیاتی در حفاظت از ذخایر توارثی گونه‌های مختلف گیاهی دارد که می‌توان گفت از ضرورت‌های توسعه پایدار آینده حیات گیاهی و انسانی در هر کشور است. امروزه مصایبی که بر جوامع گیاهی در سراسر دنیا می‌رود از چالش‌های عمده بشری است و قهر انسان با طبیعت و گیاهان اطراف، او را به لبه پرتگاهی برده است که نجات از آن به درایت و همت عامه مردم نیاز دارد و بدون استثناء همه کشورها به دنبال چاره‌جویی در آشتی انسان با طبیعت هستند. به عنوان نمونه در همین نشست اخیر سران کشورها در برزیل که به ریو به علاوه 20 مشهور بود، جوامع گیاهی و حفاظت از جنگل‌ها و مراتع از دغدغه‌های اصلی کارشناسان و سران کشورها در آن نشست بود.

آیا چنین دغدغه‌ای برای ما در زمینه حفظ باغ گیاه‌شناسی ملی ایران هم وجود دارد؟ به نظر می‌رسد با توجه به قدمت این باغ، آنچنان که باید به حفظ آن توجه نمی‌شود؟

سال 1347 با واگذاری قطعه زمینی از مراتع ملی شده در اراضی چیتگر واقع در کنار اتوبان تهران ـ کرج عملیات ساخت این باغ آغاز گردید. در بدو امر وسعت اراضی‌ای که به باغ اختصاص داده شده بود به مراتب بیش از وسعت امروزی آن بود که بتدریج با واگذاری‌هایی که در طول دوره عمر تشکیل این باغ صورت گرفت به وسعت کنونی یعنی 145 هکتار رسید. البته نباید فراموش کرد با توجه به وسعت و تعدد اقالیم حیاتی کشور ما، همه ظرفیت‌های گیاه‌شناسی کشور را نمی‌توان در یک باغ جمع کرد. از این رو هفت باغ اقماری نیز در سایر استان‌های کشور تشکیل شده‌ که مرتبط با این باغ به انجام وظایف ذاتی خود مشغول هستند.

به عبارت دیگر، باغ گیاه‌شناسی در استان‌های مازندران (نوشهر) به عنوان شاخص گیاهان و رویش‌های ناحیه اروپایی، باغ گیاه‌شناسی تبریز برای رویش‌های غربی کشور ( ایران، تورانی و هیرکانی)، باغ گیاه‌شناسی فدک در استان خوزستان برای گیاهان و رویش‌های ناحیه صحرا، باغ‌های کاشان و یزد برای رویش‌های کویری و بیابانی و باغ گیاه‌شناسی مشهد نیز شاخص گیاهان و رویش‌های ایران و تورانی و باغ گیاهان دارویی همدان به عنوان باغ اختصاصی برای پرورش و نگهداری بخشی از ژرم پلاسم و ذخایر ژنتیکی گیاهان دارویی در نظر گرفته شده است. باید اضافه کنم باغ‌های گیاه‌شناسی اقماری در استان‌ها از نظر مالی و نیروی انسانی تحت مدیریت مراکز تحقیقاتی استانی و از نظر برنامه‌ریزی طرح‌های تحقیقاتی و هدایت علمی تحت نظارت و مدیریت موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور و باغ گیاه‌شناسی ملی ایران هستند.

باغ گیاه‌شناسی ملی ایران چه ویژگی‌های خاصی دارد؟

طرح جامع این باغ به نحوی پیش‌بینی شده است که نشان‌دهنده الگویی از باغ‌ها و رویشگاه‌های ویژه ایران و جهان باشد. به این منظور یک میدان در مرکز باغ پیش‌بینی شده که چهار بلوار در چهار جهت آن به هم می‌پیوندند. بعلاوه در طرح جامع با توجه به شرایط آب و هوایی منطقه و نیازهای علمی و تحقیقاتی، مجموعه‌های مختلفی در نظر گرفته شده‌اند که تاکنون حدود چهار هزار گونه از گیاهان بومی و غیر بومی را در خود جای داده است. شاخص‌ترین قطعات باغ را می‌توان مجموعه‌های گیاهی مناطق مختلف جغرافیایی ایران نظیر خزر، زاگرس، البرز، ایران و تورانی همراه باغ پیازی، باغ میوه ایرانی، پهن برگان همیشه سبز و گلخانه گیاهان نیمه‌گرمسیری و مجموعه‌های گیاهی مناطق جغرافیایی دیگری از جهان نظیر اروپا، آمریکا، قفقاز، هیمالیا، چین و ژاپن ذکر کرد. البته قطعاتی نظیر قطعات تحقیقاتی، قطعه گیاهان دارویی، قطعه نمایش گیاهان زینتی، آربوراتوم، باغ سیستماتیک، نهالستان و گلخانه تکثیر نیز با شرح وظایف خاص خود، مجموعه ارزشمندی را در باغ ایجاد نموده‌اند.  لازم است بگویم کشور ما دارای اقلیم‌های گوناگون مختلف حیاتی است و به همین دلیل هم بیش از 8000 گونه گیاهی در سراسر کشور پراکنده است. از ویژگی‌های این باغ این است که حدود4000 گونه گیاهی با نیازهای مختلف اکولوژیک را که از نقاط مختلف کشور جمع شده و بعضا نیز از خارج از کشور وارد شده‌اند در خود جای داده است. به عبارت دیگر برای این‌که این تعداد گونه گیاهی در کنار هم قرار گیرند و این مجموعه ارزشمند ژنتیکی ایجاد شود شرایط مختلف زیستی در گوشه و کنار موسسه ایجاد شده است تا بتوان به عنوان نمونه گونه‌ای درختی به نام راش که متعلق به ارتفاعات جنگل‌های شمال کشور است در مجموعه‌ای در کنار درختانی به نام بنه، گز و تاغ که متعلق به رویشگاه‌های مرکزی و نیز زاگرسی کشور هستند را کنار هم داشت. به عبارت دیگر، گونه‌های گیاهی موجود در این باغ نماینده مناسبی از جامعه گیاهی کشور بوده و از نظر پوشش گیاهی دانشجویان، محققان و اندیشمندانی که از این مجموعه بازدید می‌کنند در واقع بخش اعظمی از عناصر گیاهی موجود در کشور را یکجا بازدید کرده‌اند. 

گفته می‌شود مشکلات اعتباری اخیر تاثیرات مخربی براین باغ گذاشته است.

ما هم مثل بسیاری از دستگاه‌های تحقیقاتی دیگر از کمبود اعتبارات دچار مشکلات زیادی شدیم و به سهم خود سعی بر مدیریت این کمبودها داشتیم؛ ولی با توجه به ماهیت بودجه و اعتبارات ما و نیز با توجه به ضعف مزمنی که دامنگیر اعتبارات ماست مشکلات ما مضاعف بود. سال‌هاست اعتبارات هزینه‌ای این باغ رشد معنی داری نداشته است. در صورتی که قطعات مختلف باغ بر اساس برنامه پیش‌بینی شده توسعه داده شده است و به نگهداری و مراقبت نیاز دارند. با این حال ما طی شش ماه گذشته به دلیل ماهیت سرمایه‌ای بودجه مربوط به باغ، وجهی برای مدیریت آن دریافت نکردیم. اما با توجه به این‌که موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور دارای بخش‌های تحقیقاتی متعددی است از اعتبارات دریافتی برای اجرای طرح‌های تحقیقاتی در سایر بخش‌ها و گرایش‌های تحقیقاتی تا اندازه‌ای مشکلات را گذرانده‌ایم، ولی به هیچ وجه این اعتبارات هم پاسخگو نیست. با توجه به قول مساعدی که مسئولان محترم مربوط در معاونت راهبردی ریاست جمهوری به ما داده‌اند امیدواریم به یاری خدا بزودی بخشی از اعتبار مورد نیاز باغ تامین شود تا خیلی به سایر بخش‌های تحقیقاتی موسسه لطمه وارد نشود. البته برای مقابله با این مشکل علاوه بر تامین بخشی از اعتبارات مورد نیاز باغ از محل سایر منابع اعتباری موجود ناگزیر به تعدیل سطح خدمات دریافتی از شرکت‌های خدماتی طرف قراردادمان در باغ شدیم که به نوبه خود ممکن است بخش‌هایی از خدمات مورد نیاز در باغ تحت تاثیر قرار گیرند. با این حال ما همه تلاشمان را در حفظ تنوع گیاهی موجود باغ متمرکز می‌کنیم تا به یاری خدا مجموعه ارزشمندی که سال‌های سال توسط محققان متعدد این کشور ایجاد شده و به دست ما رسیده است برای بهره‌برداری نسل امروز و نسل‌های آینده بدون کمترین صدمه‌ای حفظ شود. 

آقای دکتر! چندی پیش که 350 نفر از هموطنان ما در زلزله آذربایجان از بین رفتند، موجی از غم و اندوه کشور را فرا گرفت. اگرچه جان انسان با هیچ چیز دیگری قابل مقایسه نیست، اما شاید مردم ما ندانند در باغ گیاه‌شناسی هم حدود 4000 گونه گیاهی استثنایی و متنوع در حال نابودی است. گونه‌هایی که وجود آنها حاصل تلاش 40 ساله است. آیا درست است که این خزانه ارزشمند ازبین برود؟

به اعتقاد من با توجه به محدودیت‌هایی که برای کشور ایجاد شده است ما به عنوان یک مجموعه تحقیقاتی منحصر به فرد نمی‌توانیم از این مشکلات مستثنا شویم، ولی دریافت صفر از منابع اعتباری مورد نیاز باغ هم قابل تحمل نیست. اگر سایر منابع اعتباری تحقیقاتی در اختیار نبود، ما به هیچ وجه نمی‌توانستیم باغ را در شرایط موجود نگهداری کنیم. خدا را شکر می‌کنم که مسئولان مربوط به این نتیجه رسیده‌اند که بخشی از اعتبار رایج باغ را تامین کنند. البته من با شیوه انعکاس موضوع به صورتی که در جامعه نگرانی ایجاد کند موافق نیستم و گاهی افراد غیرمسئول به هر نیتی موضوع را زیاد بزرگ می‌کنند که در جای خود قابل تامل است. در هر صورت باید پذیرفت ما در شرایط ویژه‌ای به سر می‌بریم. به قولی، در جنگ جهانی دوم هم بانک مرکزی آلمان را با آن همه مصایبی که ایجاد شد تحریم نکردند، ولی امروزه با قلدری و ناجوانمردانی شرایطی بر ما تحمیل کرده‌اند که مشخص است هدف اصلی آن مردم و زیرساخت‌های اقتصادی کشور است. ما نباید با فضاسازی مصنوعی آب به آسیاب دشمن بریزیم و موجب نگرانی مردم عزیز کشورمان شویم. من اطمینان دارم مردم عزیز کشورمان با همت و بزرگواری از این مرحله از انقلاب هم با سربلندی و موفقیت خارج خواهند شد و ما هم باید نقش خود را در گذر از این گردنه تاریخی ایفا کنیم. بد نیست اشاره کنم با توجه به فرمایش رهبر معظم انقلاب در خصوص اقتصاد مقاومتی، ما به دنبال برنامه‌ریزی جدیدی در مدیریت باغ هستیم که فقط متکی به اعتبارات دولتی نباشیم و بتوانیم از ظرفیت‌های موجود باغ در تامین بخشی از نیازهای خود استفاده کنیم.

این موضوع کمبود اعتبارات و فضاسازی‌های منفی چه ربطی به تحریم دارد؟

در هر صورت محدودیت‌های اعتباری اخیر حاصل تحریم‌های نوشته و نانوشته کشور است و مشکلاتش تا اندازه‌ای دامن مؤسسه را هم گرفت. ولی متاسفانه مصاحبه‌هایی توسط افراد غیرمسئول صورت گرفت و در برخی روزنامه‌های کشور چاپ شد که انگار متولیان و وزارت جهاد کشاورزی توجهی به باغ ندارند و به گونه‌ای ناصحیح فضاسازی منفی شد که باغ در شرف نابودی است و فلان و بهمان که من آن را صحیح نمی‌دانم. بد نیست بدانید باغ نه الان و نه هیچ‌وقت دیگر در حال نابودی نخواهد بود و اراده توسعه و شکوفایی آن هم توسط مسئولان وزارتخانه و متولیان آن وجود دارد که با رفع محدودیت‌های اعتباری به آن خواهیم پرداخت.

این‌که گفته می‌شود منابع آبی باغ نیز دچار مشکل شده چقدر صحت دارد؟

بله، به چند دلیل منابع آبی قابل دسترس باغ به مخاطره افتاده است. دلیل اول خشکسالی‌های مکرری است که در سطح کلی موجب کاهش تغذیه آب‌های زیرزمینی در منطقه شده است. موضوع دیگر این‌که ساخت و سازهایی که در طول چهار پنج سال گذشته اطراف باغ آغاز شده است همراه با حفر چاه‌های متعدد و برداشت از آب‌های زیرزمینی بوده که به سهم خود موجب افت آب‌های زیرزمینی شده است. علاوه بر این بتون‌کردن بخشی از رودخانه موسوم به کن در محدوده مشرف به باغ نیز مانع نفوذ آب‌های سطحی شده است. همه این موارد منجر شده است طی چندسال گذشته حدود 15 متر سطح آب‌های زیرزمینی افت کند و اگر این رویه ادامه داشته باشد نه‌تنها موسسه، بلکه سایر دستگاه‌های آموزشی و تحقیقاتی منطقه نیز با همین محدودیت‌ها مواجه خواهند شد. از این رو توصیه ما این است که به هر شکل، سفره‌های آب زیرزمینی منطقه تغذیه گردد. به عبارت دیگر با ایجاد بندهایی در مسیر بالادست رودخانه کن و نیز ایجاد حوضچه‌های آرامش در همان مسیل به نفوذ آب‌های جاری سطحی در فصل بارندگی کمک شود. حتی بخشی از منابع آبی که قرار است آب مورد نیاز دریاچه مصنوعی ایجاد شده در منطقه را تامین کند نیز به تغذیه سفره‌های زیرزمینی آب منطقه اختصاص داده شود. در غیر این صورت با روند افت سطح آب‌های زیرزمینی منطقه دیری نخواهد پایید که منطقه با مشکلات بیشتری مواجه خواهد شد.

از طرف دیگر گفته می‌شود زیرساخت‌های باغ فرسوده شده‌ و به ترمیم نیاز دارد.

بله، همین طور است. من در بدو پذیرش مسئولیتم با این مشکل مواجه شدم. به طوری که مسئولان برق منطقه با توجه به این‌که تصور می‌کردند درصد زیادی از قطعی برق منطقه به دلیل شبکه فرسوده برق باغ است برای ما ضرب‌الاجل تعیین کردند و درخواست ترمیم شبکه برق باغ را داشتند که اجابت این درخواست هزینه زیادی به ما تحمیل کرد که پیش‌بینی هم نشده بود. شبکه آب رسانی باغ هم قدیمی و بسیار فرسوده است و ما در صورت تامین اعتبار مورد نیاز در پی ترمیم اساسی آن هستیم.

برخی معتقدند باغ گیاه‌شناسی که در گذشته در حاشیه شهر قرار داشته و امروزه در بطن شهر است ممکن است مورد تعرض بیشتر قرار گیرد و با گران شدن اراضی منطقه، توجیه اقتصادی نداشته باشد که باغی به این بزرگی در محدوده شهری باقی بماند. نظر شما نسبت به این موضوع چیست؟

اتفاقا با اهدافی که برای ایجاد باغ‌های گیاه‌شناسی وجود دارد بهتر است این نوع باغ‌ها در محدوده شهر و قابل دسترس‌تر برای مردم باشند. یکی از اهداف، فرهنگسازی و ایجاد انس و الفت بین مردم و طبیعت است که در این صورت باید دسترسی عامه مردم به این باغ‌ها تسهیل شود. این موجب خوشحالی است که این باغ در محدوده منطقه 22 شهرداری تهران و نزدیک به یکی از ایستگاه‌های مترو و قابل دسترسی آسان مردم، محققان، دانشجویان و دانش‌پژوهان باشد. نکته دیگر این‌که چطور پارک‌های بزرگی که فقط جنبه تفریحی دارند در سطح شهر توجیه اقتصادی دارند، ولی باغ گیاه‌شناسی با آن همه اهداف و کاربری‌هایی که اشاره کردم توجیه اقتصادی ندارد؟ به تجربیات بین‌المللی هم که مراجعه کنید قدیمی‌ترین باغ‌های گیاه‌شناسی امروزه در گران‌ترین نقاط دنیا قرار گرفته‌اند و نه‌تنها تعرضی به آنها نمی‌شود، بلکه روزبه‌روز بر رونق و وسعت آنها نیز افزوده می‌شود. باغ کیو در انگلیس از این دست باغ هاست که امروزه در کانون توجه بین‌المللی هم قرار گرفته است. در کشور ما هم با توجه به عنایتی که از مقامات عالی‌رتبه نظام بویژه رهبر معظم انقلاب به منابع طبیعی وجود دارد انتظار این است که توجه عامه مردم و مقامات مسئول شهری نیز روز به روز به این گونه باغ‌ها بیشتر شود. این باغ تنها یک موزه تاریخ طبیعی و یک ذخیره گاه ژنتیکی گونه‌های جنگلی و مرتعی کشور نیست، بلکه با وجود محققان و دانشمندانی که علاوه بر تحقیقات گیاه‌شناسی به سایر نیازهای تحقیقاتی منابع طبیعی کشور در این مجموعه خدمت می‌کنند یک دانشگاه تمام عیار علمی و عملی است که باید روزبه‌روز بیشتر حمایت و بنیه فنی و لجستیکی آن هم تقویت شود.

چرا در سیاهه‌ ده باغ گیاه‌شناسی بزرگ جهان، همچنان نامی از باغ گیاه‌شناسی ایران نیست؟ آیا یکی از دلایل نادیده انگاشتن و فراموشی جهانی، آن نیست که از همه‌ بضاعت‌ خود برای معرفی و تجهیز کامل این بزرگ‌ترین باغ گیاه‌شناسی خاور میانه استفاده نکرده‌ایم؟

از نظر قدمت تاریخی این باغ بسیار جوان‌تر از باغ‌های معروف جهانی است. در حالی که قدمت این باغ چیزی حدود 45 سال است. باغ‌هایی مثل پیزا و پادوا در ایتالیا دارای قدمتی بیش از 470 سال هستند. باغ‌های دیگری در تعدادی از کشورها بویژه در کشورهای اروپایی وجود دارند که قدمت بالای 400 سال دارند و قدمت و عمر باغ‌های گیاه‌شناسی یکی از شاخص‌های اصلی اهمیت این‌گونه باغ‌هاست. گفتنی است بیشترین توسعه را در این باغ گیاه‌شناسی طی 20 سال گذشته داشته‌ایم و پیش از آن در بخش عمده‌ای از باغ، فضاسازی مناسب صورت نگرفته بود و مجموعه‌ای که امروز داریم بیشتر حاصل تلاش محققان و مسئولان موسسه طی دوره مذکور است. در ضمن لازم است بگویم ما در حال حاضر با بیش از 140 باغ گیاه‌شناسی و مرکز علمی گیاه‌شناسی در کشورهای مختلف ارتباط و داد و ستد علمی داریم. سال‌هاست یکی از مجلات انگلیسی زبانمان به نام The Iranian Journal of Botany که سال گذشته هم توسط وزارت علوم به عنوان یکی از مجلات برتر انگلیسی‌زبان کشور ارزشیابی شد، به این مراکز ارسال می‌کنیم و در مقابل، مجلات و انتشارات آنها را به صورت رایگان دریافت می‌کنیم. به همین دلیل هم کتابخانه ما در مؤسسه یکی از غنی‌ترین کتابخانه‌های موجود کشور در زمینه منابع طبیعی، جنگل و مرتع است و بسیاری از مجلات و حتی کتاب‌هایی که امروزه مرجع گیاه‌شناسی قلمداد می‌شوند را در کشور فقط در این کتابخانه می‌توان یافت.

در کشور هم اگرچه از بدو تشکیل، این باغ مورد بازدید محققان، دانشجویان و دانش‌آموزان بوده است ولی تا سه سال پیش بازدید عموم از این باغ مقدور نبود که شاید یکی از دلایلش کامل نبودن زیرساخت‌های آن بوده است. با مجوزی که از سازمان بالاسرمان دریافت کردیم بازدید عموم مردم را از باغ ممکن کردیم؛ اگرچه این امر هم باز به ذائقه برخی خوش نیامد و در برخی انتشارات خبری کشور اشاره کردند باغ را در حد یک پارک تنزل داده‌اند. با این حال اعتقاد ما بر این است که یکی از اهداف اصلی تشکیل این‌گونه باغ‌ها استفاده عموم مردم و فرهنگسازی منابع طبیعی و نهادینه‌کردن ارتباط علمی مردم با طبیعت و گیاهان اطراف است و به آن هم عمل می‌کنیم. در ضمن تعدادی از فیلم‌های سینمایی و تلویزیونی کشور نیز صحنه‌های بهشت و منظره‌های جنگل‌ و دشت‌های خرم خود را از این باغ تهیه کردند و افتخار مؤسسه این است که در شرایطی توانسته است همه اقالیم حیاتی اصلی کشور را در اینجا بازسازی کند و در معرض دید و استفاده عموم قرار دهد که گاهی گفته می‌‌شد ورود عامه مردم به باغ به نابودی باغ منجر می‌‌شود و بسیاری حرف و حدیث‌‌های دیگر که بهتر است از آن بگذریم. بد نیست اشاره کنم بارها از بسیاری از بازدیدکننده‌‌های خارجی که بعضا در همسایگی ما هستند سفارش ساخت باغ مشابه در کشورشان را داشتیم و در مواردی هم برای ارائه خدمات متقابل تفاهم‌نامه‌هایی هم بین این موسسه و مراکز علمی بین‌المللی دیگر به امضاء رسیده است که خود حاکی از اهمیت باغ از دیدگاه مجامع علمی بین‌المللی است.

در این شرایط کارشناسان می‌گویند به نظر می‌رسد ادامه حیات این پردیس پرشکوه به دلیل کاهش فاحش اعتبارات تخصیصی به آن، با مشکلات بی‌سابقه مواجهه شده است، به نحوی که بیم آن می‌رود بخشی از مجموعه‌های گیاهی باغ به دلیل کمبود آب، خشک شده یا با تنش‌های جدی روبه‌رو شوند؛ در حالی که همتای بریتانیایی این باغ، سالانه با پذیرایی از دو میلیون بازدیدکننده، نه‌تنها همه‌ هزینه‌های مراقبت و نگهداری خویش را تأمین می‌کند، بلکه از درآمدی نجومی هم برخوردار است که به عنوان پشتوانه در پژوهش‌های مرتبط به کار گرفته می‌شود؛ اما متأسفانه شمار بازدیدکنندگان از باغ گیاه‌شناسی ملی ایران، در بهترین حالت، هرگز به یکصدهزار نفر در سال هم نمی‌رسد! چرا؟

من هم اشاره کردم ما دچار مشکل اعتباری شدید شدیم و اگر این مشکلات ادامه ‌داشت معلوم نبود چه اتفاقی برای باغ می‌افتد، ولی با توجه و توضیحی که برای مسئولان داده شد اهمیت باغ گیاه‌شناسی روشن شد. آنها قول به ترمیم اعتبارات داده‌اند و اکنون که من با شما صحبت می‌کنم دستور پرداخت به خزانه هم داده شده است. گفتنی است در بین مجموعه‌های تحقیقاتی وابسته به وزارت جهاد کشاورزی در سال 90 ما بیشترین افزایش اعتبار تملکی را داشتیم. این خود حاکی از عنایت معاونت راهبردی ریاست جمهوری به باغ است. ولی با توجه به این‌که ماهیت اعتبارات باغ سرمایه‌ای و تملکی است و در توزیع اعتبارات تملکی در سال جاری مشکلات مورد نظر ایجاد شد ماهم با مشکل مضاعف مواجه شدیم که به یاری خدا با دستوری که ظاهرا به خزانه هم داده شده است حداقل بخشی از آن رفع می‌شود. به مشکل کمبود آب هم اشاره کردم که ارتباطی با کمبود تخصیص اعتبارات ندارد و بیشتر مشکل برداشت‌های وسیع از منابع آبی زیرزمینی در منطقه و نیز خشکسالی‌های اخیر است که پیشنهادهایی هم برای کاهش این مشکل عرض کردم. در این خصوص هم ما چشم یاری به مسئولان شهری در منطقه داریم و کمک‌های کارشناسی و مشورت‌های لازم را هم خواهیم داد تا مشکل رفع شود.

از نظر بازدید عموم مردم از باغ هم باید عرض کنم اگرچه ما به باغ فقط به دید یک مرکز درآمدزایی نگاه نمی‌کنیم، ولی با اهدافی که اشاره کردم به دنبال افزایش اقبال مردم به باغ هستیم. بد نیست بدانید امسال نسبت به سال قبل بازدید مردم از این باغ حدود دو برابر افزایش داشته است. این در شرایطی است که ما هنوز برخی ضعف‌هایمان در ایجاد شرایط بهینه برای رفاه بازدید کننده‌ها را هم رفع نکرده‌ایم و به دنبال رفع آن هستیم. در ضمن در مقایسه باغ‌هایی نظیر کیو در لندن یا سایر باغ‌های اروپایی با این باغ باید این نکته را در نظر داشت که باغ‌های اروپایی در شرایطی ایجاد شده‌اند که مشکلی به نام کمبود آب ندارند. در حالی‌که موضوع آب یکی از معضلات و چالش‌های اصلی ماست که هزینه و وقت زیادی از ما می‌گیرد.

آیا با توجه به مشکلات پیش آمده باغ ملی گیاه‌شناسی کشور قابل ترمیم است؟

باغ صدمه آنچنانی ندیده است که ترمیم شود. ما با عدم دریافت اعتباراتمان، برخی از فعالیت‌هایمان را و برخی خدماتی را که از شرکت‌های طرف همکاری برای نگهداری باغ دریافت می‌کردیم، کاهش داده‌ایم ولی این به مفهوم صدمه‌دیدن باغ نیست. بدیهی است ما به عنوان مثال به جای این‌که به صورت مستمر وجین علف‌های هرز را در باغ داشته باشیم در این شرایط ممکن است فاصله بین وجین علف‌های هرز باغ افزایش یابد. در هر صورت کاهش این گونه فعالیت‌ها لطمه اساسی به باغ نمی‌زند. ضمن این‌که ما در توسعه باغ به رغم مشکلات مذکور امسال هم تلاش‌هایی داشته‌ایم که به منظور جلوگیری از اطاله کلام بهتر است از آن بگذریم.

البته مشکلات فقط به باغ‌ ملی گیاه‌شناسی کشور خلاصه نمی‌شود ونظیر آنچه که در یکی از باغ‌های اقماری نوشهر اتفاق افتاد روز به روز از وسعت این باغ‌ها در کشور کاسته می‌شود!

بله، متاسفانه در مواردی اتفاق افتاده است که نیاز به اراضی در برخی شهرها را با تعرض به این‌گونه باغ‌ها رفع می‌کنند. اتفاقی که نزدیک بود در نوشهر بیفتد و قدیمی‌ترین باغ گیاه‌شناسی کشور چند صباحی به مخاطره افتاد، ولی این موضوع هم با پیگیری‌های متعددی که در مجامع مختلف تصمیم‌گیر کشور صورت گرفت، ختم بخیر شد. در خصوص باغ گیاه‌شناسی نوشهر که اراده مسئولان شهری بر کشیدن جاده در بخشی از اراضی باغ بود در صورتی که این اتفاق می‌افتاد اساسا قدیمی‌ترین باغ گیاه‌شناسی کشور در معرض تخریب جدی قرار می‌گرفت با حضور مهندس نیک‌زاد، وزیر محترم مسکن و شهرسازی و سایر اعضای محترم کمیسیون زیربنایی دولت با حضور همه طرف‌های درگیر موضوع، احداث جاده مذکور منتفی و قرار بر این شد مسئولان محترم شهری گزینه دیگری را به این منظور پیگیری کنند.

بهاره صفوی / گروه دانش