تفریح با دانش در موزه علم

موزه‌های علم از چه زمانی مطرح بوده‌اند و در طول زمان شاهد چه تحولاتی شده‌اند؟

به یک تعبیر از آنجا که مفهوم دانش و جمع‌آوری داده‌های علمی در قالب‌های مختلف در طول زمان همواره مطرح بوده و با تاریخ تدوین دانش در جهان عجین است می‌توان پنداشت که موزه علم در ذات خود، با تاریخ دانش بشری آمیخته و همراه بوده است؛ اما چنانچه تاریخچه کلاسیک شکل‌گیری موزه‌های علوم و فناوری را مد نظر قرار دهیم، قدمت این موزه‌ها چندان زیاد نیست، ولی در طول همین مدت کوتاه عمر خود دستخوش گذار از مراحل مختلفی در سیر تکامل شده‌اند.

حفظ دستاوردهای علمی و یافته‌های دانشمندان، ترویج و گسترش مبانی این علوم در سطح جامعه و برای عموم و نیز انتقال این مفاهیم به نسل‌های آینده از یک سو ضرورت شکل‌گیری موزه‌های علوم و فناوری را می‌رسانند. موزه‌های علوم و فناوری در حقیقت نوعی رسانه و واسط در انتقال دانش به پیکره اجتماع محسوب می‌شود و از آنجا که شیوه انتقال اطلاعات در آنها کاملا متفاوت، پویا و جذاب است و در آن با فرد و دیگران تعاملی مستقیم برقرار می‌شود، بسیار کارآمدتر از سایر ابزارهای انتقال دانش عمل می‌کند.

تمامی حوزه‌های دانش را می‌توان در قالب موزه به نمایش درآورد. موزه‌های تاریخ طبیعی نیز بخشی از همین قالب را پر می‌کنند. موزه علوم در حقیقت جامع و مانع تمامی یافته‌های علمی است و طبیعی است که نه‌تنها علوم پایه و محض که علوم کاربردی و حتی سیر تحول دانش نیز خود می‌تواند در قالب موزه ارائه شود.

از جمله این ویژگی‌ها می‌توان به نگاه دانش پایه اشاره کرد. در موزه‌های علوم و فناوری همه نمایش‌ها به نحوی قالب و محتوای کاملا علمی و توجیه و تفسیر و تبیین فناوری را به همراه دارند و در نمایش اشیاء همیشه تلاش بر پی‌ریزی داده‌های مورد نمایش در قالب یافته‌های علمی است. موزه‌های علوم و فناوری شامل شاخه‌های متعدد و متنوع دانش هستند که همگی در یک مکان اما تحت عنوان‌های متفاوت تخصصی گرد آمده‌اند و از سوی دیگر به‌‌رغم تخصصی بودن موارد نمایش، مخاطبان متنوعی دارند.

موزه‌های علوم و فناوری فاقد مرزبندی‌های کلاسیک در نمایش اشیا هستند و هر لحظه در حال تکامل و پویایی هستند. به تعبیری می‌توان موزه علوم و فناوری را یک پژوهشگاه از جنس تحقیق و توسعه دانست که دائم در حال رشد و نمو است.

تعامل به معنای وسیع خود شامل درگیر کردن تمامی پتانسیل‌های موجود در ذهن و روان و بدن مخاطب با پدید‌ه‌های علمی است. در موزه‌های علوم و فناوری نه‌تنها امکان مواجهه با اصل یک پدیده علمی فراهم می‌آید، بلکه در تکامل کار، مخاطب قادر است با تغییر و دستکاری در مولفه‌های موثر بر برون‌داده‌های علمی به مشاهده و درک عمیق ناشی از این تغییرات بپردازد و ماندگاری آموزه‌های حاصل از این‌گونه تعاملات بسیار بیشتر است.

موزه‌های علوم و فناوری، مسوول انتشار دانش و ارزش در جامعه هستند و به گسترش افق دید مخاطب یاری می‌رسانند. در موزه علوم و فناوری همواره امکان یادگیری، اعمال تغییر، مشاهده، لمس و فهم و تحلیل پدیده‌های جهان هستی فراهم است. در این موزه انسان با مفاهیم حیات و الگوهای توسعه دانش آشنا می‌شود و همواره در حال ارتقای بینش و بصیرت علمی و ارزش خود است.

تجربه، توان علمی و هم‌افزایی متخصصان، نخبگان و اندیشمندان و صاحبان فکر و تجربه اصلی‌ترین مولفه‌های توفیق موزه‌های علم هستند. ضرورت‌های اجتماعی عصر حاضر و پدیده‌های تمدن امروزین نیز آدمی را ناگزیر از مراجعه به منابع علمی می‌سازد و یکی از مهم‌ترین و مناسب‌ترین منابع و مراجع دسترسی به دانش و میراث آدمیان بر کره خاکی، موزه‌های علوم و فناوری هستند.

نخستین تغییر را باید در نوع نگاه فرد مخاطب به انتظار نشست. اعطای دیدگاه تحلیلی، حلول و بروز روحیه کنجکاوی و پرسشگری، تمرکز بر چرایی و چیستی رویداد‌ها و نیز عشق و ایمان به حیات، جهان هستی و آفریننده آن و درک و شناخت حیات والای خلیفه خداوند در زمین از جمله تحولاتی است که انتظار می‌رود در دیدگاه‌های مخاطب حاصل شود. آموزش علوم پایه و علوم کاربردی در زندگی و به تعبیری ارتقای سطح مهارت‌های زندگی افراد نیز از همین دست محسوب می‌شود.

موزه علم همانند سایر موزه‌هاست، اما موضوع آن تخصصی است. در بحث ساختارشناسی موزه‌های علوم و فناوری قدری متکامل‌تر و متنوع‌تر است و شیوه‌شناسی تحقیقاتی و گستردگی کارکرد‌های آن عامل پیچیده‌تر شدن ساختار این موزه‌ها می‌شود.

تنوع بسیار زیاد شاخه‌های دانش و گستردگی حوزه فعالیت این‌گونه موزه‌ها باعث می‌شود تا نیاز به همکاری‌های گسترده بین بخشی و بین دانشگاهی وجود داشته باشد و گرد آوردن تمامی دانشمندان از شاخه‌های مختلف در کنار یکدیگر قدری دشوار است.

در کشور ما نیز تجربه ملموس و استاندارد راه‌اندازی موزه‌های علوم اندک بود و حتی این تجربه اندک نیز در قالب علمی مدون نشده و تمامی این موارد، جوان بودن این حوزه از دانش را می‌رساند که خود بر دشواری کار می‌افزاید. موزه علوم و فناوری جمهوری اسلامی ایران با آگاهی از همین محدودیت‌ها در تلاش برای تدوین مجموعه‌ای مناسب و متناسب از استانداردها در حوزه تخصصی مربوط است.

یکی از ارکان مهم آموزش و ترویج دانش در جوامع آینده را موزه‌های علوم و فناوری تشکیل می‌دهند. نشر و ترویج دانش، ایجاد روحیه خودباوری و ارتقای درک انسان از جهان هستی و پدیده‌های آن و به‌کارگیری این تجربه‌ها و دریافت‌ها در مراحل زندگی باعث بهبود کارکردهای فیزیکی و معنوی انسان در جامعه خود خواهد شد و موزه علوم و فناوری جمهوری اسلامی ایران نیز با همین رویکرد، امید آن دارد که خدمتی مقبول و شایسته به شهروندان فهیم ارائه دهد که در آن رضای خلق و بهینه‌سازی زندگی مخلوق فراهم آید.