توسعه خطوط ریلی از حرف تا عمل

راه‌آهن به واقع مهم‌ترین بخش در صنعت حمل و نقل هرکشوری است که با توجه به توان بالای آن، با مصرف اندک انرژی که بیشترین حاصل را دارد، اقتصادی‌ترین نتیجه را به دنبال دارد. در حال حاضر یک لکوموتیو گازوئیلی می‌تواند یک تن بار را با مصرف یک گالن گازوئیل 610 کیلومتر حمل کند که 3 برابر توان یک کامیون است.

حال که با رشد و توسعه اقتصادی جهان، ارابه‌های اسبی جای خود را به کشتی‌ها و راه‌آهن سپرده‌اند و به پیشرفته‌ترین تکنولوژی‌ها در بخش حمل و نقل ریلی دست یافته‌اند،‌ کشور ما نیز تا حدی خود را به این قافله نزدیک کرده است اما تا رسیدن به مطلوب فاصله زیادی دارد.

براساس مطالعات کارشناسان و متخصصان در حوزه حمل و نقل ریلی، توسعه این بخش در کشور ظرفیت‌های بسیار بالایی دارد، اما کم توجهی‌ها و بعضا بی‌توجهی‌ها در کشور مانع رشد مطلوب این صنعت مهم و حیاتی شده است. عقب‌ماندگی پروژه‌های ریلی در کشور البته صرفا به دلیل کمبود اعتبارات و منابع مالی نیست بلکه باید در برخی موارد علل را در نقاط دیگری جستجو کرد.

پروژه‌های ریلی عموما سرمایه بر و پرهزینه هستند و دوره بازدهی بلندمدت دارند، اما این پروژه‌ها با همین ویژگی، پروژه‌هایی هستند که به توسعه اقتصادی کشور بیشترین کمک را می‌کنند. طبق آمارهای رسمی فقط 5 تا 6 درصد مسافران کل کشور با قطار مسافرت می‌کنند و در بخش بار نیز صرفا 10 تا 11 درصد بار، با استفاده از خطوط ریلی جابه‌جا می‌شود که با توجه به ظرفیت‌های کشور در این حوزه، استفاده زیادی از این ظرفیت صورت نمی‌گیرد.

طبق برنامه توسعه اقتصادی که در افق 20 ساله (1404)‌ برای کشور ترسیم شده، قرار است خطوط ریلی کشور به17 هزار کیلومتر برسد و این در حالی است که هم‌اکنون 8 هزار کیلومتر خطوط ریلی در کشور وجود دارد که 4 هزار کیلومتر آن پیش از انقلاب اسلامی احداث شده و طبق وعده‌های داده شده قرار است در سال جاری حجم خطوط ریلی کشور به 9000 کیلووات ترقی یابد، اما شواهد بیانگر عدم رسیدن به این نتیجه است.

هرچند علی نیکزاد، وزیر راه و شهرسازی پیش از این گفته بود سالانه تا پایان برنامه پنجم هزار کیلومتر در کشور راه‌آهن احداث خواهد شد، اما شواهدی مبنی بر رسیدن به چنین هدفی یا مشاهده نمی‌شود یا بسیار کند و بطئی است.

حمل‌ونقل ایمن در تمام زمینه‌ها یکی از اصلی‌ترین ویژگی‌های این صنعت به شمار می‌رود. به دلیل بالا بودن ضریب ایمنی در حمل‌ونقل ریلی، این نوع حمل‌ونقل از اهمیت بالایی برخوردار است. بسیاری از کشورها حتی کشورهای کوچک که به اندازه یک جزیره در جنوب ایران مساحت ندارند، با تمام ظرفیت خطوط ریلی در کشور خود را توسعه داده‌اند.

در کشور ما نیز حمل‌ونقل ریلی از ضریب ایمنی بالایی برخوردار است و کمترین حوادث در این بخش به ثبت رسیده ولی با این حال به روز کردن استانداردها در ساختار حمل‌ونقل ریلی، ضرورت اساسی دارد که کمتر مورد توجه قرار گرفته است.

اجرای قانون هدفمندی یارانه‌ها در بخش حمل‌ونقل ریلی نیز تاثیرگذار بوده و با افزایش قیمت سوخت در این صنعت، بهای بلیت و هزینه حمل و نقل نیز در این بخش افزایش یافته است، اما با وجود این کارشناسان این حوزه، استفاده از حمل‌ونقل ریلی را در سایه قانون هدفمندی دارای صرفه اقتصادی بیشتری می‌دانند. زیرا همان طور که گفته شد با سوخت کم در ناوگان ریلی می‌توان به بهره‌وری بالایی دست یافت.

با توجه به آنچه درباره پتانسیل موجود در توسعه حمل و نقل ریلی در کشور گفته شد، طرح‌‌های بسیاری طراحی و برنامه‌ریزی شده‌اند که اجرای آنها باید در اولویت قرار گیرد.

پروژه برقی کردن قطار تهران ـ مشهد یکی از این نمونه‌هاست که از چند سال پیش کلید خورده، اما همچنان معطل مانده و تاکنون نتیجه‌ای از آن به گوش نرسیده است. این پروژه با توجه به قدمت، طول و حجم بار و مسافر آن از اهمیت استراتژیک برخوردار است و از بعد اقتصاد داخلی و توسعه شبکه ترانزیت از مشهد به سایر نقاط و کشورهای همسایه دارای صرفه اقتصادی بالایی است.

احداث خط ریلی و بزرگراهی ساحل جنوبی دریای خزر در استان‌های گلستان، مازندران و گیلان برای بهره‌‌گیری از مناظر طبیعی این منطقه که می‌تواند گسترش گردشگری داخلی و خارجی به این منطقه را به دنبال داشته باشد، نیز از طرح‌‌های اولویت‌دار حوزه حمل و نقل ریلی است که با توجه به کریدور مناسب این منطقه و دسترسی به کشورهای همسایه دریای خزر در خطه شمال ایران ضرورت و توسعه آن بشدت احساس می‌شود.

احداث خط ریلی در جوار بزرگراه تهران ـ شمال، خط آهن چابهار ـ مشهد، تهران ـ همدان ـ سنندج، خط ریلی مشهد ـ بجنورد ـ گرگان از جمله طرح‌های بزرگ شبکه ریلی کشور تعریف شده‌اند که به نظر می‌رسد زمان به نتیجه رسیدن این پروژه‌ها از فرآیند طولانی برخوردار باشد.

با این حال با توجه به اهداف کلی دستیابی به حمل 30 درصد بار و مسافر داخلی و شهری و 80 درصد حمل و نقل ترانزیت کشور که از خصوصی‌سازی و آزادسازی جابه‌جایی مسافر ریلی و شهری و ارتقای کیفیت خدمات و افزایش بهره‌وری و بسیاری از اهداف که از مهم‌ترین رووس برنامه توسعه حمل و نقل ریلی از دو بعد ساخت و بهره‌برداری قرار دارد، توسعه این بخش به سرعت بیشتری نیاز دارد و جامعیت برنامه‌های این بخش نیز نیازمند اعتبارات بالایی است که بهره‌مندی کشور از حمل و نقل ریلی ایمن، اقتصادی با استانداردهای روز را بیش از پیش با ضرورت نگاه جهادی به این بخش مواجه می‌سازد.