سدهای زیرزمینی، تضمین حیات در کویر

کوه‌زری‌ها و سنگانه‌ای‌ها اما حالا دغدغه آب ندارند، سدهای زیرزمینی به این مردم آب هدیه داده. اگر سد کوه‌زر نبود همان آب اندک موجود در منطقه هم به کویر حاج علیقلی می‌ریخت و روستاییان فقیری که بی‌آبی و خشکسالی آنها را زیر خط فقر برده و چشم به راه گرفتن مستمری کمیته امداد گذاشته بود یا تا به حال زنده نبودند یا فقر و تنگدستی به مهاجرت وادارشان کرده بود، اما حالا لوله‌های چند اینچی که آب را از دل زمین برایشان می‌جوشاند زندگی این مردم و دام‌هایشان را نجات داده است.

این قرن، قرن جنگ بر سر آب است. ما هم که روی کمربند خشک جهان ایستاده‌ایم یک پای این میدان جنگیم. 75 میلیون ایرانی تمام اموراتشان در طول یک سال را باید با 130 میلیارد مترمکعب آب بگذرانند چون از 400 میلیارد مترمکعب آبی که از بارش‌ها به دست می‌آید 270 میلیارد مترمکعب آب تبخیر می‌شود و از دست می‌رود حال اگر سال، سال خشکسالی و کم‌بارشی باشد که دیگر وضع وخیم‌تر از آنی که هست می‌شود. برای همین است که ایرانی‌های قدیم همیشه به دنبال ذخیره آب بوده‌اند آن هم جایی در زیر زمین و دور از تابش آفتاب، اما زمان که گذشت ایرانی‌ها ذخیره آب در لایه‌های زیرین زمین را فراموش کردند و به سدسازی‌های بتونی رو ‌آوردند؛ همان سازه‌های غول‌پیکر و هزینه‌بری که برای ساخته شدن میلیاردها تومان پول می‌بلعند اما آنقدر به محیط‌زیست پیرامونش صدمه می‌زنند و آنقدر زود از رسوبات حاصل از فرسایش خاک پر می‌شوند که پس از چند سال، بود و نبودشان با هم برابر می‌شود. برای همین سال 1379 پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری، ساخت سدهای زیرزمینی را آغاز کرد تا نشان دهد که در دل کویر هم می‌توان آب تضمین شده و دائمی به دست آورد. ضیاالدین شعاعی رئیس این پژوهشکده که به استحصال آب از راه‌های جدید فکر می‌کند در گفت‌وگو با «جام‌جم» به اهداف و عایدی سدهای زیرزمینی اشاره می‌کند و می‌گوید: در هر حوزه آبریز مقدار مشخصی از بارش اتفاق می‌افتد که حداکثر توان این حوزه را نشان می‌دهد. بر این اساس کل بارش‌های دریافتی در همه حوزه‌های آبریز کشور به طور میانگین 440 میلیارد مترمکعب است که این میزان در ترسالی‌ها به 528 میلیارد مترمکعب و در خشکسالی‌ها به 286میلیارد مترمکعب می‌رسد، یعنی بارش‌هایی که اختلاف دریافت آب در سال‌های مختلف را گاه به 300 میلیارد مترمکعب می‌رساند. برای همین ما در تلاشیم تا با انجام طرح‌های آبخیزداری با بهره‌برداری از ترسالی‌ها مصیبت خشکسالی‌ها را جبران کنیم. او ادامه می‌دهد: سدهای زیرزمینی آب را در ضخامت آبرفت‌ها ذخیره می‌کنند تا ضمن حفظ بارش‌ها اگر به دلیل نامرغوب بودن پایین‌دست، آبی از دسترس مصرف‌کننده خارج می‌شود این بار به کمک این سدها در اختیارشان قرار بگیرد.

در واقع سدهای زیرزمینی راهکاری برای تضمین آب دائم برای دامداران عشایر مستقر در مناطق کم‌آب هستند و با جمع‌آوری مازاد آب مورد نیاز تغذیه یک دشت و آب‌هایی که به صورت بارش (چه به صورت سطحی و چه به صورت زیرقشری) به سفره‌های بی‌کیفیت می‌ریزد آنها را در لایه زیر رودخانه‌ها و در خلل و فرج آن ذخیره می‌کند تا انسان‌ها و دام‌هایشان در همه فصول آبی تضمین شده داشته باشند.

آب اگر یک جا بماند می‌گندد؛ این خاصیت آب است، اما در زیرزمین وضع فرق دارد. آنجا اگر آب سال‌ها نیز انبار شود و مصرف نشود نه آلوده به ویروس می‌شود و نه باکتری، بسته بودن راه نفوذ نور خورشید به زیرزمین هم که تبخیر آب را منتفی می‌کند. اینها مزایایی است که باعث می‌شود ما تمام قد پشت سدهای زیرزمینی بایستیم و از ساخت‌شان در همه مناطق خشک و مستعد دفاع کنیم. علیرضا مجیدی عضو گروه تحقیقاتی پروژه مکان‌یابی سدهای زیرزمینی کسی که می‌گوید ساخت این سدها در دنیا تجربه شده و ما به دنبال بومی‌سازی آن هستیم در گفت‌وگو با «جام‌جم» از مزایای ساخت سدهای زیرزمینی می‌گوید. او توضیح می‌دهد: ذخیره آب در زیرزمین در ایران قدمت چند هزار ساله دارد که قنات وزوان ‌در میمه اصفهان و نمونه‌های مشابه در بیرجند از جمله آنها هستند. برای همین ما متدهای جدید دنیا در این حوزه را گرفته و با شرایط ایران تطبیق داده‌ایم.

مجیدی ادامه می‌دهد: کار ساخت سد زیرزمینی در کشور از سال 79 در 2 نقطه آغاز شد؛ یکی در مرز تهران و سمنان در منطقه چنداب (پاکدشت)‌ و دیگری در منطقه کویری کوه‌ زر دامغان. این در حالی است که سال 87 اعتبار مربوط به مکان‌یابی 22 سد زیرزمینی در 9 استان نیز تامین شد و اکنون با اتمام کار مکان‌یابی این سدها، 2 سد زیرزمینی در منطقه سنگانه خراسان رضوی و راین کرمان مشغول سرویس‌دهی به بومیان منطقه هستند.

آن‌طور که مجیدی می‌گوید: هدف از ساخت سد در سنگانه، تامین آب مصرفی دام برای عشایر و انگیزه ساخت سد در راین، تامین آب شرب و کشاورزی و جلوگیری از شور شدن آب بوده است، چون در پایین‌دست این سد، گنبدی نمکی وجود دارد که اگر آب به زیرزمین هدایت نمی‌شد، از درجه استاندارد خارج می‌شد. حالا گردانندگان این سد امیدوارند مردم پیرامون سد راین 5 بار آبگیری این سد در طول سال و استحصال 120 هزار مترمکعب آب آن هم در دل کویر و جایی در نزدیکی کویر شهداد را به چشم ببینند.

سدهای زیرزمینی نه مثل سدهای بلند جار و جنجال دارند و نه مثل آنها حیات پیرامون را به مخاطره می‌اندازند. اینها موانعی زیرسطحی هستند که با ساختار کاملا نفوذپذیر یا نیمه‌نفوذپذیر در 3 حوزه حفاظت، مدیریت و تامین منابع آب تلاش می‌کنند. این سدها گاهی نیز برای جلوگیری از آلودگی‌های ناشی از ورود شیرابه‌ها به دشت‌ها ساخته می‌شوند و گاهی نیز برای مدیریت قنوات و کاهش ریسک بایر شدن آنها. سدهای زیرزمینی سدهای مدفونی هستند که هزینه نگهداری و تعمیر شبیه آنچه در سدهای بلند و شناخته شده روزمینی طلب می‌شود، ندارند و تبخیر و تعرق در آنها نیز تقریبا منتفی است، اما سدهای بلند اینچنین نیستند. آب پشت این سدها همواره در حال تبخیر و آلوده شدن و روبه گنداب رفتن هستند در حالی که وقتی ساخته می‌شوند نیز زمین‌های زراعی و اقتصادی را غرقاب می‌کنند؛ اینها همه مزایایی است که مجیدی عضو گروه تحقیقاتی پروژه مکان‌یابی سدهای زیرزمینی برمی‌شمارد.

ساخت این سدهای زیرزمینی، فنی و پیچیده است اما آن طور که مجیدی می‌گوید این سدها در آبرفت‌ها و روی سنگ کف رودخانه‌ها زده می‌شوند و با هسته‌های رُسی، دیواره‌های سنگی و ملاتی و بتونی ساخته می‌شوند که به احتمال زیاد در سال‌های آینده پلیمر، پلاستیک و نایلون نیز در آنها به کار گرفته خواهد شد.

سدهای زیرزمینی با این که با چشم دیده نمی‌شوند و زیر لایه‌های خاک مدفون‌اند، اما خدماتشان بیش از هر سازه مدرن دیگری شامل حال کویرنشینان می‌شود. اگر این سدها نباشند، آب‌های شیرین موجود در دشت‌ها با آب‌های شور مخلوط می‌شوند و خاصیت‌شان را از دست می‌دهند. این سدها در همه مناطق، قابلیت حضور دارند؛ در اطراف کفه‌های نمکی و کویرها، پیرامون دریاها و دریاچه‌ها، اطراف تالاب‌ها و مرداب‌ها، در نواحی صنعتی و بیمارستانی و پالایشگاهی حتی در مناطق دفن زباله، زهکش‌های فاضلاب شهری و در سرشاخه‌های حوزه‌های آبخیز. این سدها به خاطر ورودی دائم از زیرزمین با تنظیم و مدیریت برداشت آب، ابزاری مناسب برای مدیریت خشکسالی به شمار می‌روند اما از همه مهم‌تر تاثیر این سدها در پایبند کردن مردم کویر به کویر است.

آب اگر نباشد طلا هم ارزشی ندارد اما اگر آبی از زمینی بجوشد مردم به همان آب دلخوش می‌شوند و می‌مانند. مردم سرزمین‌های خشک چاره‌ای جز چراندن دام در مراتع ندارند ولی وقتی سرزمینی خشکی زده است مراتع هم فقیر و بی‌چیزند. پس دامداری که با مرتع کم‌پوشش طرف می‌شود آنقدر دام در زمین می‌چراند تا بلکه سیر شوند و شیر و گوشتی بدهند برای همین مراتع نیز بازنده پنهان ماجرای بی‌آبی‌اند، اما اگر سدهای زیرزمینی ساخته شوند و آب شرب دام و کشاورزی در دسترس روستاییان و عشایر قرار بگیرد آن‌وقت مراتع هم از چرای مفرط دام در امان می‌مانند. ساخت سد زیرزمینی یک معامله برد ـ‌ برد است؛ شعاعی، رئیس پژوهشکده حفاظت خاک می‌گوید اگر برای این سدها 3 تومان خرج کنی یک تومان سود می‌بری در حالی که سدهای بلندمرتبه این میزان سود را در ازای خرج کردن 9 تومان تحویل می‌‌دهند.

پس حالا انتخاب با برنامه‌ریزان است؛ ساخت سد زیرزمینی یا احداث سدهای بلندمرتبه؟