در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
هنر نمایش دستکم در دو ساحت ملی و مذهبی در ایران متجلی شد که یکی در نقالی و شاهنامهخوانی صورتبندی شد و دیگری در تعزیه و شبیهخوانی به کمال رسید. تعزیه یک تئاتر مذهبی و نمایش آیینی بود که با آمیختن درام و اسطوره و انگارههای دینی، صورتی عینی از تلفیق هنر و دین ترسیم کرد که همه عناصر و المانهای هنر نمایش را در خود داشت و به واسطه ارتباط عاطفی و اعتقادی با مخاطبان و تماشاگران، تاثیرات عمیقی بر آنان میگذاشت. هنوز هم گرچه هنر نمایش به واسطه قدرت تصویر و نفوذ تکنولوژی، متاثر از سینما و تلویزیون است، اما تعزیه با تکیه بر ایدئولوژی و قدرت آن میان مردم ما جایگاه ارزشمندی دارد و جذابیتهای خود را از دست نداده است. در ضمن این دو مدیوم بصری، کم و بیش از تعزیه به عنوان یک عنصر نمایشی در تولید فیلم و سریال بهره بردهاند. اساسا تعزیه به عنوان یک نمایش دارای پتانسیل دراماتیکی بالایی است و از عناصری همچون قهرمان و ضد قهرمان (تقابل خیر و شر)، تعلیق داستانی، سویه تراژدیک و حماسی، از موسیقی و دیالوگ و... بدرستی استفاده میکند و از حیث ساختاری به سینما پهلو میزند. در عین حال تعزیه با بازیگری به عنوان یکی از ارکان مهم سینما قابل قیاس است. چه بسیار بازیگران بزرگی مثل عزتالله انتظامی، بهزاد فراهانی و... زمانی بازیگری را در تعزیه تجربه کرده و از آن تاثیر پذیرفتهاند. اما از خود تعزیه به عنوان یک موقعیت نمایشی کمتر در سینما و تلویزیون استفاده شده و حافظه تاریخی ما کمتر فیلم و سریالی را به یاد میآورد که از این نمایش عاشورایی بهره گرفته باشند. شاید اگر بخواهیم 2 نمونه شاخص و مصداق بارز از این وامگیری را نام ببریم، یکی از آنها «مسافران» بهرام بیضایی است که کارگردان از این نمایش به شکل دراماتیک و ساختاری در روایت قصه خود استفاده کرده است. قطعا علاقه و پژوهشهای خود بهرام بیضایی درباره تعزیه در این اتفاق بیتاثیر نبوده است. در واقع بیضایی در بیان قصه خود، اینبار به آمیزهای از درام غربی و فرم نمایش تعزیه روی میآورد و در ساخت فیلمنامه از الگوی تعزیه پیروی میکند. به این معنی که وقایع فیلم نه بر مبنای آکسیون که واحد سکانسبندی در فیلمنامهنویسی به سبک غربی است، بلکه بر مبنای یک تقسیمبندی معنایی به پردههای مختلف تجزیه میشود. در این تقسیمبندی از سوار شدن مسافران به اتومبیل با آن پیشآگهی شگفت از سرنوشت این سفر تا صحنه تصادف را میتوان پیشپرده تعزیه به حساب آورد و از ابتدای سکانس خانه داوران تا به صدا درآمدن زنگ تلفن و اعلام خبر فاجعه را مجلس زندگی نامید. از این تلفن تا ابتدای مجلس عزا ـ عروسی نیز میتواند مجلس مرگ نام گیرد و به این ترتیب، خود مجلس مزبور نیز که تعزیه را به پایان میرساند، مجلس رستاخیز باشد.
همچنین نمونهای از کاربرد و کارآمدی تعزیه را میتوان در سریال «شب دهم» حسن فتحی جستجو کرد. شب دهم، روایت خانوادهای قجری است که اواخر سالهای حکومت رضاخانی، دست شسته از همه حوادث بیرون خانه، خلوت گزیده و به خاطرات ایام اقتدار قجر دلخوش کردهاند. تا اینکه مرد جوان شروری برای سرقت به خانه آنها میرود و به دختر صاحبخانه دل میبندد. خانواده قجری نیز جواب مثبت به این ازدواج را در گرو شرط اجرای 10 شب تعزیه در 10 شب اول محرم در ملأعام، آن هم زمانی که تعزیه از طرف حکومت غیرقانونی اعلام شده است، میگذارند. در واقع قهرمان اصلی داستان، حیدر خوشمرام از لوطیهای تهران به اتفاق دوستانش در جهت اجرای این خواسته همت میگمارد که در نهایت به دلیل ایستادگی در برابر سرکوب حکومت که به دلیل تحول درونی حیدر در نتیجه اجرای تعزیه ایجاد شد، به شهادت میرسد و سرنوشتی عاشورایی پیدا میکند. این سریال به عنوان بهترین اثر عاشورایی در حوزه فیلم و سینما برگزیده شد. عنصر تعزیه در سریال شب دهم علاوه بر موقعیت دراماتیکیاش دارای کارکرد در 2 ساحت سیاسی و تربیتی است که البته در ارتباط تنگاتنگ باهم قرار دارند. حیدر و نوچههایش در فرآیند برگزاری تعزیه به یک خودآگاهی سیاسی نسبت به شرایط جامعه خود میرسند و به واسطه تزکیهای که از آشنایی و تجربه عملی عزاداری بویژه صیانت و حمیت در اجرای تعزیه به دست میآورند، دچار تحول اخلاقی میشوند. این تحول در قهرمان اصلی داستان حیدر که حسین یاری نقش آن را ایفا کرده بود رسیدن از عشق زمینی به یک عشق معنوی و آسمانی است. موقعیت تعزیه در شب دهم را به شکل تلویحی میتوان با برگزاری نمایش در هملت شکسپیر قیاس کرد؛ هرچند این مقایسه به معنی رابطه این همانی میان آنها نیست. در نمایشنامه شکسپیر، هملت برای اینکه شکش درباره رابطه قتل پدر و ازدواج عمویش با مادرش به یقین تبدیل شود، در شب عروسی آنها، نمایشی را ترتیب میهد که نقشه قتل پدرش توسط عمویش را نشان میدهد تا از طریق واکنش فرافکنی عمو نسبت به این نمایش هملت بتواند از تردید خود رهایی یابد. به نوعی اجرای تعزیه در شب دهم چنین موقعیتی پیدا میکند و حکومت از این میترسد تا مردم با تماشای تعزیه با آن همذاتپنداری کنند و شرایط حاکمیت موجود را با آن بسنجند و در نتیجه علیه حکومت به پا خیزند. اگر نمایش را آیینه جامعه فرض کنیم، تعزیه آیینهای است که تصویر و ماهیت واقعی حکومت و سیاستمداران را در خود منعکس میکند و نقاب از چهره آنها میزداید.
شاید تصویر کمرنگ تعزیه در سینما و تلویزیون را نتوان به کملطفی یا بیتوجهی این دو هنر و رسانه به این مقوله دانست، چراکه اساسا تعزیه در نسبت با هنرهای گوناگون بیش از هر چیز با تئاتر سنخیت دارد و اصلا خود یک گونه و ژانری از تئاتر است، اما این تئاتر مذهبی، قابلیت و ظرفیت دراماتیکی آن را دارد که بیش از اینها به دنیای تصویر دعوت شود.
سیدرضا صائمی
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
در گفتگو با جام جم آنلاین مطرح شد
در واکنش به حمله رژیم صهیونیستی به ایران مطرح شد
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
رییس مرکز جوانی جمعیت وزارت بهداشت در گفتگو با جام جم آنلاین:
گفتوگوی «جامجم» با سیده عذرا موسوی، نویسنده کتاب «فصل توتهای سفید»
یک نماینده مجلس:
علی برکه از رهبران حماس در گفتوگو با «جامجم»: