اعجاز شیر مادر

مطابق آمارهای موجود از 136 میلیون تولد نوزاد در سال، حدود 4 میلیون در طول ماه اول عمر می‌میرند که حدود 98 درصد از آنها در کشورهای کم‌توسعه و فقیر متولد شده‌اند. این در حالی است که مطالعات اخیر نشان می‌دهد، اگر تمام مادران این نوزادان ظرف یک ساعت اول تولد و منحصرا شیرخوارشان را تا 6 ماه با شیر خود تغذیه کنند، جان یک میلیون، از 4 میلیون نوزاد، حفظ می‌شود.

برای اولین‌بار محققان در منطقه روستایی غنا دریافتند نوزادانی که تغذیه با شیر مادر را در ساعت اول تولد شروع می‌کنند، احتمال بقای آنها در دوره نوزادی بیشتر از نوزادانی است که شیر مادر را به موقع شروع نمی‌کنند. در واقع نوزادانی که تغذیه با شیر مادر را پس از 24 ساعت اول تولد شروع می‌کنند، احتمال مرگشان نسبت به نوزادانی که شیر مادر را ظرف ساعت اول شروع کرده‌اند 5‌/‌2 برابر بیشتر است.

همچنین در این مطالعه مشخص شد، احتمال مرگ نوزادانی که با غذاهای جامد یا شیری به جز شیر مادر در ماه اول تغذیه شده‌اند، به شیرخوارانی که منحصرا با شیر مادر تغذیه می‌شوند 4 برابر بیشتر است و در نهایت نتیجه‌گیری شده است، اگر تغذیه انحصاری با شیر مادر از روز اول تولد شروع شود از 16 درصد مرگ نوزادان و اگر تغذیه انحصاری با شیر مادر در ساعت اول تولد شروع شود، از 22 درصد مرگ آنها پیشگیری می‌شود.

وقتی بلافاصله بعد از تولد نوزادان سالم در تماس پوست به پوست با شکم و قفسه سینه مادر قرار می‌گیرند، توانایی‌های قابل توجه خود را بروز می‌دهند. اکثرا ضمن هوشیار بودن، عضلات گردن، شانه و ران آنها آنقدر قوی است که می‌توانند بخزند و با لمس ملایم مادر تحریک شوند، از روی شکم مادر، خود را به پستان‌های او برسانند و شروع به مکیدن پستان کنند. پس از رسیدن به پستان، اولین تماس ملایم دست نوزاد یا سر او با پستان مادر، سبب تحریک ترشح اکسی توسین در مادر می‌شود. سپس نوزاد نوک پستان را بوییده و بالاخره در دهان می‌گیرد و تغذیه را شروع می‌کند. این توالی وقایع برای بقای نوزاد حائز اهمیت است.

در این میان کارکنان بهداشتی ـ درمانی به مادر کمک می‌کنند تا نحوه بغل کردن، پستان گرفتن، روش صحیح تغذیه و دیگر مهارت‌های  مورد نیاز را یاد بگیرد.

به طور کلی تماس پوست به پوست مادر و نوزاد پس از تولد و شروع تغذیه با شیر مادر ظرف ساعت اول فواید بسیار زیادی دارد. از جمله این که:

نوزاد آغوز را به عنوان اولین تغذیه دریافت می‌کند که مایع طلایی یا هدیه زندگی نامیده می‌شود. آغوز یا کلستروم نه‌تنها سرشار از مواد مغذی است، بلکه حاوی مواد ایمنی‌بخش است که به عنوان اولین واکسن نوزاد محسوب می‌شود و او را در برابر بیماری‌ها محافظت و به تنظیم سیستم ایمنی در حال تکامل نوزاد نیز کمک می‌کند. همچنین آغوز حاوی فاکتورهای رشد است که به تکامل و عملکرد موثر روده نوزاد کمک می‌کند. بعلاوه سبب جلوگیری از ورود عوامل بیماری‌زا و حساسیت‌زا به بدن نوزاد می‌شود. آغوز سرشار از ویتامین A است که به حفاظت از چشم‌ها و کاهش عفونت‌ها کمک می‌کند، عمل دفع را در نوزاد تحریک و به خروج موادی که سبب زردی نوزاد می‌شوند، کمک می‌کند. مقدار آغوز گرچه در ساعات اولیه کم است، ولی می‌تواند نیاز نوزاد را برطرف کند.

از طرف دیگر برقراری تماس پوست به پوست در ابتدای عمر تضمینی برای تحریک غریزه عاطفی و دادن گرما و عشق و احساس امنیت و سبب ارتباط بیشتر مادر با نوزاد خواهد شد.

نوزاد توسط تماس پوست به پوست گرم می‌شود و لمس او توسط مادر تحریک خوبی برای رشد و تکامل عصبی (Neurodevelopmental) است که بویژه برای نوزادان کوچک و کم‌وزن هنگام تولد اهمیت دارد. در چنین شرایطی نوزاد کاملا هوشیار است و با تنش و استرس کمتر، گریه کمتری داشته و آرام‌تر است و تنفس و ضربان قلب او پایدارتر و میزان قند خون وی نیز بالاتر است.

نوزاد ابتدا در معرض باکتری‌های بدن مادر که اکثرا برای او مضر نیستند، قرار می‌گیرد و با عوامل ایمنی موجود در شیر مادر حفاظت می‌شود. باکتری‌های بدن مادر جایگزین باکتری‌های روده و پوست نوزاد می‌شود و با باکتری‌های مضرتر کارکنان بهداشتی و محیط رقابت می‌کند و لذا از بروز عفونت‌های ناشی از آنها پیشگیری می‌کند.

نکته جالب این است که زود شروع کردن تغذیه با شیر مادر به تولید شیر کافی برای تغذیه بعدی کمک می‌کند و ضمن تماس با مادر، رفلکس مکیدن نوزاد که در ساعت اول بخصوص 20 تا 30 دقیقه اول بسیار قوی است، برای گرفتن صحیح پستان به کار می‌اندازد.

به طور کلی تماس پوستی زودرس مادر و نوزاد منجر به افزایش قابل توجه میزان تغذیه با شیر مادر و طول مدت شیردهی در جامعه می‌شود. بررسی‌ها نشان می‌دهند، تماس پوست به پوست مادر و نوزاد و شیرخوردن بلافاصله بعد از تولد، سبب افزایش طول متوسط تغذیه با شیر مادر به مدت 5‌/‌2 سال می‌شود. از طرفی دیگر تماس با نوزاد رفلکس اکسی توسین (هورمون عشق) را در مادر تحریک می‌کند. این موضوع به دلایل بسیاری اهمیت دارد از جمله این‌که: تماس پوستی، لمس کردن، به دهان گرفتن و مکیدن پستان و ضربات وارد شده به رحم مادر توسط شیرخوار، سبب انقباض رحم می‌شود که این امر به خروج سریع‌تر جفت و کاهش خونریزی و پیشگیری از کم‌خونی مادر پس از زایمان، کمک می‌کند. در ضمن این فرآیند سبب تحریک عصب واگ و آزاد کردن 19 هورمون مختلف گوارشی از قبیل انسولین، کوله سیستوکینین و گاسترین می‌شود که 5 تا از این هورمون‌ها سبب رشد ویلوزیته‌های مادر و کودک و افزایش سطح جذب در هر نوبت تغذیه می‌شود. همچنین مادران با اولین تماس با نوزادان خود لذتی بی‌نظیر و باورنکردنی را تجربه می‌کنند و رابطه (bonding)‌ بین مادر و نوزاد از همین جا آغاز می‌شوند که پدران نیز اغلب در این لذت سهیم می‌شوند و در نهایت هم این موضوع در مادر سبب خواب‌آلودگی خفیف، شادی، افزایش آستانه درد و احساس افزایش عشق به فرزند و موجب آرامش و راحتی مادر می‌شود.

روی هم رفته تماس پوست مادر و نوزاد و تغذیه اولیه با آغوز با کاهش مرگ و میر در ماه اول عمر، افزایش تغذیه انحصاری با شیر مادر و افزایش طول مدت تغذیه با شیر مادر در ماه‌های بعد ارتباط دارد که منجر به ارتقای سلامت و کاهش مرگ و میرهای بعدی در کودکان می‌شود.

از چند سال قبل در مقالات علمی اشاره به این پدیده شده است ولیکن برای اولین بار در سال 2005 در کتاب نوزادان Care of the High-Risk Neonate ،TextBook توصیه به استفاده از روش خزیدن به طرف پستان در شروع تغذیه با شیر مادر شده است. بهترین مکان برای نوزاد در مرحله انتقالی از رحم مادر به محیط خارج رحمی، قرار دادن وی روی شکم یا سینه مادر است و خزیدن به طرف پستان مادر (Breast Crawl) یک عمل و رفتار غریزی است که نوزادان طبیعی (حدود 90 درصد از نوزادان در هنگام تولد) قادر به انجام این عمل هستند.

به طور کلی نوزادانی که متولد می‌شوند به علت داشتن غرایز بسیاری قادر به خزیدن به طرف پستان هستند. حس بوییدن، دیدن و چشیدن به نوزاد در جستجو و یافتن پستان کمک می‌کند و از طرفی قدرت شنیدن و برقراری تماس پوست به پوست ضمن احساس آرامش و لذت، محیط مناسبی را برای او ایجاد و با توانایی در انجام حرکات مناسب در صورت و دهان و اندام‌های فوقانی و تحتانی وی را قادر به خزیدن به طرف پستان مادر و مکیدن آن می‌کند. در ضمن با قرار گرفتن نوزاد روی قفسه سینه مادر، خود مادر نیز عامل مهمی در آراستن و ساماندهی تحریکات بویایی، بینایی، شنوایی و ادامه تماس در نوزاد است.

حس بویایی: حس بویایی در نوزاد نقش بسیار مهم و راهنمای خوبی در یافتن پستان مادر دارد. بوی پستان محرک قوی در گرفتن نیپل است. به همین دلیل نوزادان بلافاصله بعد از تولد پستان نشسته مادر را بر پستان شسته شده ترجیح می‌دهند، زیرا همراه با ترشح شیر وکلستروم، نیپلو آرئول با توانایی در تولید ماده‌ای (شبیه یک فرومن) با بوی مخصوص شبیه به بوی مایع آمنیوتیک که برای نوزاد آشناست سبب جلب توجه وی به طرف پستان می‌شود، به طوری که نوزاد به پد آغشته شده به پستان مادر نیز جلب خواهد شد، بنابراین استفاده از خوشبوکننده زیر بغل در مادر و شستن بی‌مورد پستان وی سبب اختلال در یافتن آن توسط نوزاد خواهد شد، در ضمن حس بویایی در پستانداران دیگر نیز مشابه است به طوری که بعضی از پستانداران بلافاصله بعد از تولد با کمک پوزه خود و آغشته کردن پستان با مایع آمنیوتیک، سبب تشویق به یافتن و گرفتن پستان در نوزاد خود می‌شوند. تحریکات بویایی در نوزاد ضمن برقراری آرامش در وی، سبب شناسایی نوزاد خود توسط مادر نیز می‌شود، به طوری که چند ساعت بعد از تولد مادر قادر است فقط با کمک حس بویایی و لمس، نوزاد خود را از سایرین تشخیص دهد.

بینایی: نوزادان می‌توانند با وجود دید کم، چهره مادر خود را تشخیص بدهند و اغلب از این عمل لذت می‌برند. تلاقی نگاه مادر و نوزاد بسیار زیباست که حاصل اشتیاق مادر و توانایی نوزاد در انجام آن است، نوزاد با خیره شدن به صورت مادر در حافظه خود، چهره وی را به خاطر می‌سپارد، به طوری که پس از 4 ساعت از تماس اولیه وی قادر به تشخیص تصویر صورت مادر خود از سایر مادران است. نوزاد بلافاصله بعد از تولد چشم‌هایش را کاملا باز می‌کند و قادر به دیدن تصاویر نزدیک بخصوص تصاویر تیره در زمینه روشن است (مانند نیپل) به این منظور رنگ هاله پستان مادر نیز برای نوزاد یک راهنمای خوب در گرفتن پستان است.

چشایی: نوزاد با داشتن حس چشایی آشنا شده از قبل با مزه مایع آمنیوتیک دست و انگشتان خود و سپس پستان مادر را که حاوی ماده لیپیدی شبیه به مایع آمنیوتیک است، می‌مکد.

شنوایی: صدای مادر به حالت آکوستیک از محیط مایع آمنیوتیک به جنین رسیده و عکس‌العمل وی را باعث می‌شود. تعداد ضربان قلب نوزاد و جنین با شنیدن صدای مادر آهسته‌تر می‌شود، حتی ریتم ضربان قلب مادر نیز می‌تواند سبب آرامش در نوزاد شود، به طوری که ضربان قلب حدود 70 در دقیقه مادر در روزهای اول تولد نه فقط سبب آرامش نوزاد می‌شود، بلکه از کاهش وزن بعد از تولد در نوزاد جلوگیری می‌کند. صدای مادر سبب نمو سایکولوژیک نوزاد و بهبود رشد وی می‌شود و در ضمن روی رشد مغز نیز اثر می‌گذارد.

نوزادان از زمان زندگی در دوران داخل رحمی صدای مادر را می‌شنوند و به خاطر می‌سپارند و می‌توانند صدای مادر خود را از صدای مادران دیگر تشخیص دهند و حتی حدود 80 درصد از آنها نیز می‌توانند صدای پدر خویش را نیز به خاطر بسپارند. نوزادان صدای مادر را دوست دارند و با شنیدن آن به مدت طولانی‌تری پستان را می‌مکند. به دلیل طبیعی بودن صدای مادر که یک عامل مهم در تحریک آرام برای نوزاد در رحم بوده و به آن عادت کرده است، گذاشتن وی روی قفسه سینه مادر بلافاصله بعد از تولد فرصت مناسبی خواهد بود که مجددا صدای مادر را بشنود و از طرفی این عمل سبب تحریک و تکامل شنوایی در مرحله انتقال زندگی داخل رحمی به محیط خارج رحمی است.

تماس: تماس پوست به پوست نوزاد با مادر سبب فوایدی از قبیل ایجاد آرامش در هر دو، کمک به ثبات ضربان قلب و تنفس در نوزاد، کمک به نگهداری دمای مناسب برای نوزاد، ایجاد ثبات متابولیکی در میزان قند خون و تعادل سطح اسید و باز، کاهش گریه در شیرخوار که منجر به کاهش استرس و مصرف انرژی کمتر خواهد شد، تشویق به ارتباط بیشتر مادر به نوزاد، آزاد کردن اکسی توسین در مادر، موفقیت زود هنگام و طولانی‌مدت در تغذیه با شیرمادر است.

از طرفی تماس نوزاد با مادر بلافاصله بعد از تولد سبب کلونیزه شدن مجاری گوارشی شیرخوار با ژرم‌های طبیعی بدن مادر (پوست و روده) به جای عوامل بیماریزای موجود در محیط و تماس با کارکنان بهداشتی می‌شود که در نهایت منجر به کاهش بیماری‌های عفونی خواهد شد.

تماس زودرس مادر و نوزاد غیر از رساندن مواد غذایی از پستان مادر و تقویت سیستم ایمنی نوزاد، سبب تولید شیر بیشتر در روزهای بعد خواهد شد. همچنین دفع سریع‌تر مکونیوم و کاهش زردی نوزادی نیز از فواید دیگر تماس زود هنگام نوزاد با مادر است.

ترشح اکسی‌توسین در تماس پوستی مادر با نوزاد در مغز نوزاد نیز ترشح شده و سبب تحریک ترشح 19 هورمون گوارشی ازجمله انسولین، گاسترین، کوله سیستوکینین و... می‌شود که در رشد ویلی‌های روده و در نتیجه جذب بهتر شیر موثر است.

هوشیاری و فعالیت مغزی: بعد از تولد نوزاد سالم عموما هوشیار و آرام است و هنگامی که بلافاصله بعد از تولد روی سینه مادر قرار گیرد شروع به جستجو در اطراف خواهد کرد و سپس طی مدت 150 دقیقه بعد از تولد به خواب می‌رود.

حرکت در اندام‌های تحتانی و فوقانی: نوزادان از روی شکم مادر به طرف پستان کشانیده می‌شوند، همچنین از طرفی با ایجاد ضربات و فشار پاهای خود به شکم مادر سبب کمک به خروج جفت و کاهش خونریزی از رحم مادر می‌شوند.

نوزادان با حرکات افقی در اندام‌های فوقانی به صورت بالا و پایین بردن بازو، به طرف جلو می‌روند و توسط ضرباتی که با دست خود به نیپل مادر می‌زنند کمک به برجسته کردن و بیرون آمدن آن می‌کنند که این موضوع سبب سهولت در گرفتن پستان می‌شود. در ضمن با ماساژ پستان و سپس مکیدن آن، مقدار زیادی اکسی‌توسین از غده هیپوفیز ترشح می‌شود که این عمل سبب تولید پرولاکتین و تولید شیر نیز می‌شود.

حرکات صورت و دهان: معمولا طی 30 تا 40 دقیقه بعد از تولد، نوزادان شروع به حرکاتی در دهان به صورت لیسیدن لب‌ها و مکیدن مچ و انگشتان دست می‌کنند. بررسی‌ها نشان می‌دهند، پس از موفقیت در گرفتن پستان، آنها اولین دفعه به مدت 20 دقیقه پستان مادر را می‌مکند.

برای این منظور بلافاصله بعد از تولد و بعد از این‌که نوزاد گریه کرد و تنفس را شروع کرد، بهتر است دست‌های همراهان و پرسنل اتاق زایمان قبل از تماس با نوزاد با آب و صابون شسته شود.

سپس بدن نوزاد با حوله نرم و گرم به استثنای دست‌های او (برای بوییدن و لیسیدن توسط خود نوزاد) خشک شود.

نوزاد به مادر نشان داده شود و ابتدا تماس گونه به گونه حتی به مدت کوتاه (فرصتی برای بوسیدن توسط مادر یا رساندن پیغام الهی ( اذان ـ Holy message) انجام شود.

نوزاد به روی شکم بین 2 پستان مادر و در تماس پوست به پوست به صورت لخت قرار داده شود و سپس هر دو با یک پوشش پوشانیده شوند.

در این شرایط در صورت ممکن سر مادر توسط بالش کمی بالاتر قرار گیرد تا تماس چشمی بهتری با نوزاد داشته باشد.

دکتر محمود راوری‌

متخصص اطفال عضو هیات مدیره انجمن ترویج تغذیه با شیرمادر