فوتبال، منفذی برای صداهای خاموش

در این نشست که به همّت کمیته مطالعات فرهنگی انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات برگزار شد، تقی آزاد ارمکی، محمود شهابی، حمیدرضا صدر و امیرحاج‌رضایی حضور داشتند و به طرح دیدگاه‌های خود پرداختند. 

آزاد ارمکی: ساخت دوگانه وجه اشتراک جامعه و فوتبال است

تقی آزاد ارمکی، جامعه‌شناس و استاد دانشگاه با اشاره به اینکه فوتبال یک پدیده اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی است، تاکید کرد که اگرچه در ظاهر امر این ورزش بیشتر اقتصادی-سیاسی به نظر می‌رسد اما ما در علوم انسانی فوتبال را بیشتر اجتماعی-فرهنگی می‌دانیم.

وی ادامه داد: نوع نگاه ما به این پدیده معطوف به تصویر ما نسبت به مناسبات جدید نظام اجتماعی جامعه ایرانی است، اگر ما امروزه در جامعه ایرانی، عرصه سیاست را عرصه غالبی می‌شناسیم، فوتبال هم بیشتر پدیده‌ای سیاسی به نظر خواهد رسید اما برغم اینکه سیاست در جامعه ایرانی عرصه مهم و فراگیری است، فوتبال را بیشتر یک امر فرهنگی و اجتماعی می‌دانم.

این استاد دانشگاه با طرح این سوال که چه تناسبی بین جامعه ایرانی و فوتبال ایرانی وجود دارد، اظهار داشت: به نظر می‌رسد ما در این نشست قرار است با استفاده از مفهوم میان‌داری به نام فرهنگ، چگونگی این تناسب را مشخص کنیم.

آزاد ارمکی افزود: به دلیل اینکه فوتبال را اساساً یک پدیده فرهنگی-اجتماعی می‌دانم، عامل واسطه میان فوتبال و جامعه ایرانی برای ارتقای فوتبال و جامعه را فرهنگ می‌دانم.

وی با بیان اینکه برای مشخص شدن ابعاد این واسطه، باید مشخصات فوتبال و جامعه را اجمالاً مرور کرد، به فاز بررسی خصوصیات فوتبال وارد شد و تاکید کرد: فوتبال اساساً یک پدیده هیجانی است و به همین دلیل معرفتی که برای مطالعه این پدیده به کار می‌رود، دانش روانشناسی است.

" از طرف دیگر با توجه به اینکه صفت هیجانی فوتبال در یک متن بروز و ظهور پیدا می‌کند، این ورزش یک ساحت عقلانی هم دارد. ما جامعه‌شناسان از منظر نظریه بازی، نظریه کنش و نشریه عقلانیت به این پدیده می‌نگریم. "

وی در توصیف ویژگی عقلانیت فوتبال گفت: برای هر حرکتی در این ورزش سناریویی نوشته شده و کسانی که درگیر این بازی هستند به دنبال هدفی می باشند.

" ویژگی اصلی این سناریو این است که در آن دیگری هم ملاحظه می‌شود، یعنی ما بازیگران فقط با خودمان بازی نمی‌کنیم، بلکه با دیگران هم بازی می‌کنیم، این عقلانیت معطوف به حضور دیگری، همان مفهومی که در نظریه کنش و نظریه وبر و نظریه عقلانیت هم وجود دارد."

این جامعه‌شناس با تاکید بر اینکه ساحت دوم فوتبال یا همان عقلانیت ما را به سمت مشخصات دیگر این ورزش نیز رهنمون می کند، اظهار داشت: هدفدار بودن، برنامه داشتن، جمعیت، ساماندهی، شکست و پیروزی و بروز حوادث قابل پیش‌بینی و غیرقابل پیش‌بینی از دیگر مشخصات فوتبال هستند.

وی در ادامه گفت: اگر جامعه را به خوبی نگاه کنیم، بخشی از این ویژگی‌ها را می‌بینیم. ما در جامعه با انسانی روبرو هستیم که همچون فوتبال، یک ساحت هیجانی و یک ساحت اخلاقی دارد. یعنی کنش در جامعه هم معطوف به دو ساحت عقلانی و هیجانی است.

" مشخصه دیگری که در جامعه وجود دارد بروز چالش‌هایی است که احتمال دارد به بحران تبدیل شوند. جامعه زنده جامعه‌ای است که استعداد بروز چالش‌های متعدد را دارد، چالش‌هایی که هر آن ممکن است به بحران تبدیل شوند و نفس جامعه را بگیرند."

آزاد ارمکی افزود: به این ترتیب می‌توان نتیجه گرفت که جامعه با فوتبال از حیث ویژگی‌هایی که مورد بررسی قرار گرفت، به نوعی تناسب دارد.

وی در ادامه با دوگانه دانستن ساحت فوتبال خاطرنشان کرد: پیروزی-شکست، هیجان-عقلانیت، برنامه-خلاقیت و چالش-بحران دوگانگی‌های پدیده فوتبال هستند و وقتی این دوگانگی‌ها بروز می‌یابد، این ورزش زیبا می‌شود.

"فوتبال زیبا فوتبالی که در ظهور این دوگانگی‌ها به وجود می‌آید. جامعه هم وقتی زنده است، این دوگانگی‌ها را دارد. "

این استاد دانشگاه با تاکید بر تناسب نسبی فوتبال و جامعه تاکید کرد: هر نوع دستکاری در پدیده فوتبال، دستکاری در نظام اجتماعی را به دنبال داشته باشد و بالعکس.

حاج‌رضایی: پیام اصلی فوتبال کرامت انسانی است

شهابی: فوتبال منفذی برای صداهای خاموش است

وی اظهار داشت: ویژگی‌های امر عامه‌پسند را باید شناخت و از نگاه‌های نخبه‌گرایانه در این زمینه تا حدی باید کناره گرفت تا به تجربه زیسته اهالی فوتبال نزدیک شد و معنای کنش کنشگران را در زمین فوتبال و بیرون آن در نظر گرفت، تا بتوان به تجزیه و تحلیل آنچه که در ایران در این عرصه می‌گذرد، پرداخت.

 صدر: بازی اولین شکل‌دهنده فرهنگ انسانی است

وی در ادامه با مورد توجه قرار دادن تئوری بازی (Play Theory) در جامعه‌شناسی، گفت: «یوهان هویزینگا» جامعه‌شناس هلندی معتقد است که بازی اولین شکل‌دهنده فرهنگ انسانی است.

" این جمله این جامعه‌شناس به این معناست که بازی کهن‌تر از فرهنگ است. بازی آزاد است و به تعبیری بازی به معنی آزادی است. "

صدر با اشاره به اظهارات شهابی، به شیوع فرهنگ کارناوالی در فوتبال اشاره کرد و سه مشخصه این فرهنگ کارناوالی را به این شکل بیان کرد:
- محلی برای همگرایی گروه‌ها بدون توجه به جایگاه طبقاتی آنها.
- محلی برای ابراز وجود و ارائه «منِ نمایشی» افراد. 
- محلی برای چالش با فرهنگ رسمی و مسلط .

این کارشناس در ادامه خاطرنشان کرد: تناسب میان فوتبال یک کشور و جامعه آن کشور، در بعضی از موارد یک به یک نیست و به تعبیری تناسب چندانی میان این دو پدیده وجود ندارد. به عنوان مثال آمریکا تنها کشوری است که پدیده هولیگانیزم چندان در آن شیوع پیدا نکرده و محیط ورزشگاه‌هایش بسیار منزه و خانوادگی است. اما همانطور که می‌بینید این کشور چقدر درنده‌خوست و مدام به نقاط مختلف جهان لشگر کشی می‌کند.

روایت صدر و حاج‌رضایی از  فساد در فوتبال

در پایان نشست، برای دقایقی جلسه به شکل پرسش و پاسخ ادامه یافت، در ابتدای این بخش امیرحاج‌رضایی در پاسخ به این سوال که بیشتر، افراد کدام طبقه اجتماعی به ورزشگاه‌ها می‌روند، با تاکید بر اینکه بیشتر اقشار آسیب‌پذیر جامعه در سکوها حضور دارند، افزود:‌ به دلیل ناهنجاری‌های فرهنگی واجتماعی در فوتبال خیلی‌ها دیگر به ورزشگاه نمی‌روند.

" با توجه به ناهنجاری‌های اخیر، حتی من شنیده‌ام که خیلی از خانواده‌ها دیگر به فرزندانشان اجازه نمی‌دهند که حتی از تلویزیون بازی‌های فوتبال را ببینند."

وی ادامه داد:‌ اخیراً شنیدم که در یکی از نشست‌های سینمایی تنشی بین چند تن از حاضران به وجود آمده و یکی از آنها برای آنکه قضیه را فیصله دهد، گفته «لطفا از ادبیات ورزشگاهی در اینجا استفاده نکنید». یعنی این روزها «ادبیات ورزشگاهی» با بار منفی وارد فرهنگ ما شده است. من سالهاست که در فضای ورزشگاه‌ها حضور دارم، هرگز این فضا به اندازه الان بد نبود. امروزه تماشاگران ما به نوعی نظم‌گریز و عصیان‌گر بار آمده‌اند. البته آنها هم خودشان معلول علت‌های اجتماعی هستند.

صدر نیز در پاسخ به این پرسش که آیا تقسیم‌بندی مبتنی بر طبقه اجتماعی حاضران، بر روی سکوهای ورزشگاه‌ها وجود دارد،‌ گفت: تا پیش از انقلاب چنین تقسیم‌بندی‌های وجود داشت. به عنوان مثال در امجدیه با توجه به اینکه تفاوت بهای بلیط بخش‌های مختلف تفاوت داشت، افراد با طبقات اجتماعی مختلف هم در آنجا حضور پیدا می‌کردند. بعد از انقلاب عامل اقتصادی –تفاوت بهای بلیط- حذف شد و می‌توان گفت که این تقسیم‌بندی‌ها هم تا حدودی از بین رفت.

در ادامه یکی از حاضران موضوع پرداخت‌های کلان در فوتبال را مورد اشاره قرار داد و تاکید کرد که به بازیکنان فوتبال ایران پول حرفه‌ای داده می‌شود اما آنها عملکرد حرفه‌ای ندارند، حمیدرضا صدر در پاسخ به این سوال اظهار داشت:‌ صورت مسئله اینطوری است که در ایران، بخشی از پول نفت،‌ به شکل بی‌حساب و کتاب به تعدادی از مدیران دولتی داده می‌شود و این پول توسط آنها، به جیب تعدادی بازیکن می‌رود.

" یعنی این پول حتی به فوتبال هم تزریق نمی‌شود. چرا که فوتبال فقط این بازیکنان که پول کلان می‌گیرند نیست، تیم‌های پایه و امکانات و خیلی موارد دیگر وجود دارند که می‌توانند محل صرف این پول باشند. بنابراین وقتی چنین شرایطی حاکم باشد، حتما فساد هم به وجود می‌آید."

حاج‌رضایی نیز در پاسخ به همین سوال گفت:‌ البته من معتقد نیستم که به بازیکنان پول حرفه‌ای داده می‌شود. اتفاقاً پول پرداختی به بازیکنان اصلا به شکل حرفه‌ای پرداخت نمی‌شود. این پول به صورت غیرکانالیزه پرداخت می‌شود و در جریان پرداخت آن، بی‌مبالاتی‌های بسیاری صورت می‌گیرد.

روایت دکتر شهابی از دلیل بزرگنمایی ماجرای شیث و نصرتی در رسانه‌ها

شهابی در پاسخ به این پرسش که چرا رسانه‌ها اتفاق رخ داده در بازی پرسپولیس وداماش را بیش از حد بازتاب دادند، با طرح دو نگاه خوش‌بینانه و بدبینانه، اظهار داشت:‌ از نقطه‌نظر خوش‌بینانه می‌توان گفت که این اتفاق حاصل عملکرد سردبیران و دبیران رسانه‌های مختلف بود و این افراد برای جذب مخاطب بیشتر دست به چنین کاری زدند.

" از نقطه‌نظر بدبینانه هم می‌توان گفت که این ماجرا حاصل یک برنامه‌ریزی عامدانه برای انحراف افکار عمومی از وقایع مهم‌تری که در جامعه اتفاق افتاده، بوده است. "

وی با اشاره اینکه شخصاً معتقد به نگاه اول، یعنی نگاه خوش‌بینانه است، افزود: به نظر من این اتفاق حاصل عملکرد سردبیران و دبیران رسانه‌های مختلف بود. متاسفانه آنها به دنبال بهره‌برداری موقت هستند و نمی‌دانند با عملکرد خود چه ضرباتی را به جامعه وارد می کنند.(قانون)