نگاه حوزه به مباحث اجتماعی متحول ‌شود

اکثر موضوعاتی که در حال حاضر ما با آنها سر و کار داریم، زمان پیامبر اسلام(ص)، ائمه(ع) و سایر خلفای صدر اسلام وجود داشته مانند خوردن انواع آب‌ها، غذاها، ماهی‌ها، پرندگان، خزندگان و... اینها چیزهایی است که مربوط به مأکولات و مشروبات می‌شود و آنچه انسان می‌خورد، می‌نوشد، لباس‌هایی که می‌پوشد، از میوه‌ها و... در زمان صدر اسلام نیز بوده است و الان هم هست، البته یک سری مأکولات و مشروبات و موضوعات جدید در عصر ما پیدا شده که در آن عصر نبوده. بنابراین، مباحث فقهی و احکام فقه در صدر اسلام توسط پیامبر(ص) و ائمه(ع) مطرح بوده و موضوعاتی که در آن زمان بوده مورد توجه قرار گرفته و حکم فقهی در مورد آنها بیان شده، مثلا انواع معاملات، خرید و فروش، اجاره، مزایده، شرکت و امثال اینها مباحثش آمده و روایات در این زمینه بیان شده است، ولی در زمان ما برخی موضوعات جدید مطرح است که در آن زمان نبوده، مانند تجارت الکترونیکی، کاشت نطفه در رحم زن اجنبی، شبیه‌سازی، مشاهده تصویر زن اجنبی در تلویزیون و... اینها موضوعاتی هستند که اکنون مطرح است ولی در آن زمان نبوده، فقه در تمام این موضوعات نظر داشته و دارد و چون موضوعات جدید در زمان ما مطرح است، دایره فقه گسترده‌تر شده است. فقها باید حکم موضوعات جدید را از روایات و آیاتی که در مورد موضوعات صدر اسلام و زمان پیامبر(ص) و ائمه(ع) بیان شده، استنباط کنند و اجتهاد به همین معناست و عقل نیز یکی از منابع بسیار مهم برای بیان احکام در این موضوعات جدید است.

تفات عمده فقه شیعه با فقه اهل سنت در استفاده از منبع عقل است، یعنی فقه شیعه به عقل و منبعیت و مرجعیت آن بسیار بها داده و می‌دهد، اما اهل ‌سنت خیلی به عقل و عقلانیت بها نمی‌دهند و آنها بیشتر به ظواهر اخبار، آن هم اخبار نبوی و ظواهر آیات توجه می‌کنند،‌ اما فقه شیعه به خاطر استفاده از عقل خیلی گسترده‌تر نظر می‌دهد، اما نسبت به سایر ادیان مانند مسیحیت و یهودیت، آنها خیلی ملزم به اخبار و گفته‌های حضرت موسی(ع) و حضرت عیسی(ع) نیستند و مانند ما مجموعه‌ای از اخبار و روایات را در اختیار ندارند که براساس آن بخواهند حکم صادر کنند، به هر حال آنها بیشتر بر اساس فهم بشری امروز خودشان بیشتر نظر می‌دهند.

پویایی یک مفهوم نسبی است، البته فقهای شیعه نیز همه یکسان نیستند. بعضی فقهای شیعه به عقل خیلی بها نمی‌دهند، اینها اخباری یا ظاهرگرا هستند و مسلک اخباری دارند و گاهی به اینها اهل حدیث می‌گویند و خیلی به عقل بها نمی‌دهند. اما برخی فقها بودند مانند وحید بهبهانی، شیخ انصاری، صاحب کفایه و در عصر اخیر مانند حضرت امام خمینی(ره) که به عقل و عقلانیت بسیار بها داده‌اند. به طور مثال حوزه شمول فقه در دیدگاه امام خمینی(ره) بسیار وسیع‌تر از فقهای پیشین است، چون ایشان قائل به ولایت مطلقه فقیه می‌شوند و می‌فرمایند ولایت فقیه فلسفه فقه ماست، یعنی فقه در دست صاحب ولایت باشد تا متناسب با موضوعات جدید نظر دهد. اخیرا رهبر معظم انقلاب(حفظه‌الله) هم به همین نکته اشاره فرموده‌اند که ولایت مطلقه به معنای انعطاف است، نه انحراف. منظور از انعطاف این است که ولی ‌فقیه زمان، اخبار و آیات را در اختیار دارد، از عقل و اجماعات فقهای پیشین هم استفاده می‌کند، اقوال فقها را در نظر می‌گیرد و متناسب با موضوعات جدید مساله‌ای را به عنوان دیدگاه شرع و شریعت بیان می‌کند و این همان معنای انعطاف داشتن است. در واقع عنصر اصلی در این انعطاف، همان عقل و عقلانیت است.

این امر به نگاه و دیدگاه ما برمی‌گردد؛ یعنی بعضی فقه را فقط ناظر به مسائل فردی و عبادی می‌دانند، اما بعضی فقها، فقه را گسترش می‌دهند. دیدگاه حضرت امام خمینی(ره) و رهبر معظم انقلاب(دامت برکاته) این است که فقه هم مسائل فردی و هم مسائل سیاسی و اجتماعی دارد و اصولا اگر بخواهیم ریشه‌ای‌تر نگاه کنیم باید ببینیم آیا دین برای مسائل فردی مانند نماز، روزه و... آمده یا دین آمده برای تمشیت همه امور بشر که چه مسائل فردی و عبادی و چه مسائل اجتماعی باشد. در فقه شیعه می‌بینیم بسیاری از ابواب فقهی ما مسائل اجتماعی است مانند انواع معاملات، داد و ستدها، تجارت‌ها، بیع، اجاره، مضاربه، مشارکت و...، همچنین بسیاری از ابواب مربوط به رفتارهای جمعی انسان‌هاست مانند ازدواج، طلاق، قضا، قصاص، دیه، اقامه حدود، تعزیرات و... که همه ناظر به رفتارهای جمعی انسان‌هاست، بنابراین با این نگاه فقه محدود به امور فردی نمی‌شود و مسائل سیاسی و اجتماعی را نیز شامل می‌شود و یکی از مهم‌ترین مسائل اجتماعی حکومت است، یعنی چه کسی باید در جامعه حاکم باشد و چه کسی حدود را اجرا کند، اقامه حدود کند، چه کسی باید نماز عید فطر، جمعه و جماعت را اقامه کند، مدیریت آن در دست چه کسی باشد و همه این امور باید در اختیار و مدیریت یک فقیه جامع‌الشرایط باشد.

اکنون در حوزه به صورت گسترده کرسی‌های نظریه‌پردازی و آزاداندیشی فقه وجود ندارند. این امر باید گسترش پیدا کند. گاهی در موسسات و انجمن‌های علمی این مباحث مطرح می‌شود، ولی در فضای غالب حوزه وجود ندارد، چون حمایتی در این خصوص صورت نمی‌گیرد و این بحث درست مدیریت نمی‌شود. منظور از کرسی‌های نظریه‌پردازی و آزاداندیشی این است افرادی که اشکال، شبهه و سوالی دارند، بیایند و آزادانه حرف خود را مطرح کنند و منطقی نیز جواب بشنوند و این امر در حوزه کم است و برای این مهم فضا در حوزه ایجاد نشده یا خیلی اندک ایجاد شده است. منظور رهبر معظم انقلاب در این خصوص این است که سوالات و شبهات جدید مطرح شود، بویژه شبهات و سوالات کلامی که مبنای بحث ولایت فقیه است. اینها باید مطرح شود و استادان مختلف با ذوق و سلیقه‌های مختلف نظرشان را اظهار کنند.

به نظرم موسسه امام خمینی(ره) کار خوبی کرده که این کلاس‌ها را برگزار کرده ولی چرا فقط در آن محدوده، چرا در کل حوزه نباشد. چرا استادان متعدد دیگری که آنها هم بحث ولایت فقیه را تدریس می‌کنند و کتاب دارند و مقاله نوشتند باید در جاهای دیگر در کل حوزه و مدرسه فیضیه و دارالشفاء دعوت شوند و دیدگاه‌های خود را مطرح بکنند تا بحث‌ها فقط در یک فضای محدود و با یک ذائقه و سلیقه سیاسی خاص نباشد. منظور رهبر معظم انقلاب این است که استادان و افراد با گرایش‌های مختلف سیاسی و جناحی بتوانند حرف‌های خود را مطرح کنند و یک فضای گفتمان ایجاد شود و این هم در گروه‌‌بندی‌های سیاسی و با سلیقه خاص سیاسی نباید محدود شود. باید وسیع‌تر از این باشد و به نظرم مد نظر رهبری هم همین است.

هر مرکز علمی از قبیل دانشگاه و حوزه در سراسر دنیا یک سری کارشناس دارد که اینها را رصد می‌کنند. موضوعات، مسائل جدید و نیازهای جدید علمی و فرهنگی را سنجش و شناسایی و براساس آ‌نها مدیریت می‌کنند، متن درسی آماده می‌کنند، موضوع کلاس‌ها را اعلام و استاد را شناسایی و از او دعوت می‌کنند تا طلبه‌ها و دانشجویان را به سمت زمینه جدید سوق دهند. این کار نیز باید در سطح وسیع به طور رسمی در حوزه انجام شود. در حال حاضر شناسایی موضوعات جدید توسط هر استادی خود به تنهایی شکل می‌گیرد، آن هم نه همه استادان. برخی استادان سعی دارند. موضوعات جدید را مطرح کنند، مانند مسائل هرمنوتیک. همه استادان این توانایی را ندارند. حوزه باید استادانی را که در این زمینه‌ها و موضوعات جدید چه در فقه، اصول، فلسفه، کلام و... آشنایی دارند، شناسایی کند و به آنها کلاس درس بدهد تا این بحث‌ها را مطرح کنند و طلبه‌های جوان با مباحث روز آشنا شوند.

تا آن اندازه که بنده اطلاع دارم تعداد کلاس‌های این مباحث از عدد انگشتان دست تجاوز نمی‌کند، یعنی پنج شش کلاس بیشتر نیست. در حال حاضر برنامه درسی حوزه اعلام شده و استادان و مدرس‌ها و موضوعات مشخص شده است. در مرحله سطح اگر دقت کنیم اکثرا مباحث گذشته فقه و اصول است که اگرچه باید وجود داشته باشد، ولی به این نسبت که اکنون رسائل، کفایه، مکاسب، حلقات‌الاصول شهید صدر، بدایه‌ و نهایه‌ و... است، باید به همین نسبت برای طلبه‌ها یک سری مباحث جدید نیز مطرح شود و لازم است برای آنها متون درسی هم وجود داشته باشد. در مورد دیدگاه فقهی حضرت امام خمینی(ره) یا در ارتباط با ولایت فقیه و... احتیاج به تنظیم متن و تشکیل کلاس وجود دارد که اکنون نسبت آن خیلی اندک و کم است. اگر از درس‌های خارج هم آمار بگیرید یا سوال کنید، متوجه می‌شوید بیشتر مباحث، فقه فردی و فقه عبادی است و مباحث فقه سیاسی بسیار کم است.