بازی ترکیه با کارت ایران

چنانچه باراک اوباما، رئیس‌جمهور آمریکا در تماس تلفنی با عبدالله گل، همتای ترکش از نزدیکی بیش از پیش این کشور به ایران ابراز نگرانی کرده بود. اما ظاهرا جذابیت‌ها و علاقه‌مندی‌های رابطه با ایران به میزانی است که ترکیه سرزنش‌های انتقادآمیز واشنگتن و بروکسل را به جان خریده است و در راه توسعه و تحکیم روابط با تهرانی قدم بر می‌دارد که این روزها با خواست جامعه جهانی برای تحریم و تنبیه مواجه است.

ترکیه دیروز بعد از پشت سر نهادن چندین دهه مشکلات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی که طی آن کشور بازمانده از امپراتوری عثمانی به مرد بیمار اروپا شهرت یافته بود، به ترکیه امروزی تبدیل شده است که یکی از 20 قدرت بزرگ اقتصادی دنیا به شمار می‌‌رود. البته موفقیت‌های ترکیه تنها در عرصه اقتصادی نیست، رجب طیب اردوغان سال 2009 به عنوان موفق‌ترین رهبر خاورمیانه نیز انتخاب شد و دیپلماسی ترک‌ها همواره مورد تایید بسیاری از کشورها قرار گرفته است. ترکیه اگرچه در این دیپلماسی راه نزدیکی به کشورهای اسلامی در پیش گرفته است، اما همچنان در رویای الحاق به جامعه اروپاییان است؛ این رویا باعث انتظار بیش از یک دهه‌ای ترک‌ها شده است. در طول این سال‌ها نرمش و کرنش ترکیه مقابل اتحادیه اروپا به نتیجه‌ای نینجامیده است، از این‌رو شاید به‌ناچار و برای اثبات توانمندی‌ها و قابلیت‌های ورود به جامعه اروپایی به جامعه اسلامی نزدیک شده است. در کنار توسعه تعاملات سیاسی این کشور در عرصه اقتصادی نیز از راه عادی‌سازی روابط خارجی خود و با تکیه بر توسعه اقتصادی و انسانی پایدار توانست عصر تجربه تورم نجومی سالانه را پشت سر گذارد و اینک با درآمد ارزی سالانه بالغ بر 130 میلیارد دلار به عنوان عضو گروه 20 در ردیف قدرت‌های جهانی قرار گیرد. البته جایگاهی که ترکیه در جمع 20 قدرت اقتصادی برای خود فراهم ساخته است، نسبت به همسایه غربی‌اش، ایران قابل توجه نیست. به واقع این جایگاه ترکیه در شرایطی است که این کشور با جمعیتی مساوی در مسابقه توسعه اقتصادی و انسانی با دستانی خالی‌تر از ایران که برخوردار از منابع و درآمدهای سرشار از نفت و گاز است با فاصله زیادی پیشی گرفته است.

به واقع ترکیه با درک جایگاه ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی ایران در جغرافیای غرب آسیا و خاورمیانه سعی کرده به تحکیم پیوندهای بازرگانی و تجاری با تهران به منظور تثبیت جایگاه و نقش خود بپردازد. در این راستا نیز مناسبات اقتصادی دوجانبه همواره رشد چشمگیری داشته است. چنانچه در ادامه این روند حجم مبادلات تجارت خارجی ایران و ترکیه در سال 2008 نیز افزایش یافت و از مرز 15 میلیارد دلار گذشت.

البته سال 2009 ضمن کاهش حجم تجارت خارجی ایران مبادلات با ترکیه نیز به 10 میلیارد دلار کاهش یافت. در حال حاضر نیز موازنه تجارت خارجی میان ایران و ترکیه، به دلیل صادرات حامل‌های انرژی نظیر گاز و نفت به نفع ایران است. البته ترکیه تلاش دارد تا با افزایش حجم صادرات کالاهای مصرفی این موازنه را به سود خود تغییر دهد.

با این وجود حجم مبادلات تجاری ایران و ترکیه در 6 ماه اول سال 2010 به رقم 4‌/‌5 میلیارد دلار رسیده است، در حالی که این رقم در دوره مشابه سال 2008 معادل 7‌/‌5 میلیارد دلار بوده است. البته این کاهش حجم مبادلات تجاری به نوعی تابعی از شرایط اقتصادی بین‌المللی است، چراکه شرایط یک سال اخیر که گریبانگیر اقتصاد جهانی شده است بر روابط اقتصادی 2 کشور نیز اثر گذاشته و بر این اساس حجم مبادلات بازرگانی در سال جاری به کمتر از میزان قبلی رسیده است.

با وجود مناسبات اقتصادی 2 کشور، اما رقبای دیگری در ابتدای لیست شرکای اقتصادی جای گرفته‌اند. چنان که به قول مهدی غضنفری، وزیر بازرگانی جمهوری اسلامی، ایران چهاردهمین شریک صادراتی و دهمین شریک وارداتی ترکیه است و ترکیه نیز هفتمین شریک صادراتی و دهمین شریک وارداتی ایران است.

به موازات دوری ترکیه از اسرائیل و بعد هم آمریکا و اروپا این کشور به ایران و دیگر کشورهای منطقه و مسلمان نزدیک شده است. در این میان ضریب و نرخ نزدیکی به ایران افزون‌تر بوده است. عمده این همکاری‌های ایرانی و ترکی در قالب مناسبات تجاری و بازرگانی قابل تعریف و تبیین است. البته ایران نیز متقابلا از گسترش روابط تجاری با ترکیه استقبال می‌کند، چراکه گسترش و توسعه روابط تجاری و مالی با ترکیه یک گذرگاه مناسب برای ورود تهران به شبکه مالی و اعتباری اروپاست. از این رو احمدی‌نژاد با توجه به انعطاف موجود، طی دیدار خود در ابتدای سال جاری از ترکیه علاقه‌مندی ایران را به استفاده از پول‌های محلی به جای ارزهای معتبر بین‌المللی در مبادلات دوجانبه مورد تاکید قرار داد.

بر این مبنا باید گفت که منفعت‌طلبی ترک‌ها در مواجهه با ایران سبب شده تا آنکارا به تهران نگاهی تجاری داشته باشد که در لعابی از دیپلماسی پوشیده است. ترکیه پس از تصویب قطعنامه 1929 شورای امنیت سازمان ملل متحد سعی در تقویت مناسبات و مراودات تجاری و بازرگانی با ایران کرده است. بسیاری بر این باورند که در صورت افزایش حجم صادرات کالاهای مصرفی به ایران، ترکیه می‌تواند بدون نقض تحریم‌های شورای امنیت، اقدامات تنبیهی جامعه جهانی علیه ایران را تا حدود قابل ملاحظه‌ای خنثی سازد. این در حالی است که ایالات متحده، اتحادیه اروپایی، کره جنوبی، امارات، ژاپن، کانادا و استرالیا نیز دست به تصویب تحریم‌های یک‌جانبه و مضاعفی علیه ایران زده‌اند، اما ترکیه با وجود رایزنی‌های فشرده آمریکا و اروپا تاکنون در عمل به جبهه تحریم‌های علیه ایران نپیوسته و در جهت اجرای مفاد قطعنامه‌های تحریمی شورای امنیت علیه ایران اقدام خاصی را صورت نداده است. چنانچه آنکارا اعلام کرده است که صادرات کالاهای مصرفی به ایران را طی 5 سال آینده تا 300 درصد افزایش خواهد داد. این رویکرد ترکیه البته مورد انتقاد غرب نیز قرار گرفته است، چنانچه استیوارت لوی، معاون وزیر خزانه‌داری آمریکا در سفر به این کشور مراتب اعتراض واشنگتن را نسبت به دور زدن تحریم‌های علیه ایران از سوی این کشور اعلام داشت. اما ظفر چاغلایان، وزیر تجارت خارجی ترکیه تاکید کرد آنچه مشخص است این که هیچ یک از بانک‌های ترکیه یا شرکت‌های بازرگانی و تجاری تحریم‌های شورای امنیت و ممنوعیت‌هایی که در تحریم‌ها ذکر شده را زیر پا نگذاشته‌اند.

از سوی دیگر و در حالی که در راستای اجرای قطعنامه‌های تحریمی شورای امنیت علیه ایران تاکنون تنها 34 کشور به تصویب قوانین داخلی در این مورد مبادرت ورزیده‌اند، ترکیه با داشتن یکی از کرسی‌های غیردائم شورای امنیت در این لیست قرار ندارد.

این رفتارهای ترکیه البته انتقاد و اعتراض غرب را به همراه آورده است، اما آنکارا نیز مانند مسکو با موضعگیری‌های دوجانبه سعی دارد بار این انتقادات فزاینده را خنثی کند. چنانچه عبدالله گل مانند ولادیمیر پوتین رویکردی اروپایی و آمریکایی دارد و رجب طیب اردوغان نیز همانند دیمیتری مدودف نگاهی ایرانی و اسلامی دارد. با این وجود در مقابل عدم رضایت غرب نسبت به رفتار فرصت‌طلبانه ترکیه در قبال ایران عبدالله گل، رئیس‌جمهور آن کشور اظهار کرد که در رابطه با برنامه‌های هسته‌ای ایران، این کشور باید مصوبات شورای امنیت را رعایت کند.

با این وجود نمی‌توان همه علاقه‌مندی‌های ترکیه در توسعه روابط با ایران را تنها در چارچوب جذابیت‌های تجاری و بازرگانی دانست. ترکیه پس از به قدرت رسیدن حزب اسلامگرای عدالت و توسعه در سال 2002 سیاست چرخش به خاور نزدیک و خارج نزدیک را در دستور سیاست خارجی خود قرار داده است؛ سیاستی چندجانبه که همزمان با شروع مذاکرات الحاق به اتحادیه اروپا تلاش داشته با اسرائیل، سوریه و ایران روابط خود را گسترش دهد. این راهبرد چندبخشی تلاش می‌کند تا ترکیه را به نقطه ثقل و کانون تمرکز معادلات منطقه‌ای پیوند زند. آنکارا از این رهرو تلاش دارد تا با اتخاذ مواضع بیطرفانه و میانجی‌گرانه به مثابه یک میانجی در مناقشات و تنش‌های منطقه‌ای ظاهر شود، تا از این طریق به‌زعم طراحان استراتژی سیاست خارجی ترکیه به عنوان یک قدرت منطقه‌ای تاثیرگذار خود را به بازیگران فعال منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای دیکته کند. غایت عالی و ایده‌آل نهایی ترک‌ها هم پیوستن به اتحادیه اروپایی است. ترکیه در اتخاذ این راهبرد می‌کوشد تا وزن سیاسی و اقتصادی آنکارا را بالا برده و بتواند مخالفان سنتی ترکیه نظیر فرانسه را که باعث شده‌اند آنکارا بیش از یک دهه در پشت دیوار ستبر الحاق به یورو به انتظار بنشیند را مجاب کند که دارای نقشی بااهمیت و پیش‌برنده در بحران‌های منطقه‌ای است.

به واقع ترکیه پس از به قدرت رسیدن اسلامگرایان به این نتیجه رسید که با روند رویدادها و داشته‌های کنونی نمی‌‌تواند به عضویت اتحادیه اروپا درآید. چرا که یورو در موضع انتخاب دست به انتخاب ترکیه که درگیر مشکلات اقتصادی و امنیتی بود، نمی‌زند. از این‌رو ترکیه رو به سمت کشورهای اسلامی آورد تا با تقویت جایگاه و نقش سیاسی و اقتصادی خود این بار کشورهای اروپایی را مجاب کند که به عضویت این کشور در اتحادیه اروپا آری بگویند.

به باور بسیاری یکی از محرکه‌های نزدیکی ترکیه به سوی کشورهای اسلامی موضعگیری کشورهای اروپایی است. یکی از این افراد رابرت گیتس، وزیر دفاع آمریکاست که بی‌اعتنایی اتحادیه اروپا را یکی از دلایل سوق یافتن ترکیه طی سال‌های اخیر به سمت کشورهای اسلامی دانسته است.

وزیر دفاع آمریکا گفت که امتناع اتحادیه اروپا از قبول عضویت ترکیه تا حدی باعث شده است این کشور سیاست خارجی خود را تغییر دهد و روابطش با اسرائیل نیز رو به وخامت بگذارد.

به هر شکل ترکیه در دوره حاکمیت اسلامگرایان تلاش دارد ضمن فاصله گرفتن از سیاست‌های ژنرال‌های لائیک ترک زمینه‌های الحاق به اتحادیه اروپا را به گونه‌ای دیگر فراهم آورد. یکی از ابزارهای ترکیه در راه نیل به این هدف برنامه هسته‌ای ایران است؛ برنامه‌ای که پهنه‌ای وسیع و گسترده را برای مانور آنکارا فراهم آورده است. این کشور هم سعی داشته تا با کارت ایران به یک بازی برد ـ برد با غرب دست بزند.