جام جم آنلاین گزارش میدهد
به زبان امروز، این برنامه یک پرفورمنس آرت (هنراجرا) است که عناصری از سنت و مدرنیسم را کنار هم قرار میدهد تا رویکردی دوباره به سوگواره امام حسین، شهید حماسی نهضت عاشورا داشته باشد. شاید این برنامه برای سنتگرایان، خوشایند نباشد و حتی برای مدرنیستهایی که کاملا به سنتها پشت کردهاند هم چنگی به دل نزند اما نزد کسانی که با عبور از موازین مدرن، گوشه چشمی بر سنتها دارند، این نجواها و آواها باشکوه جلوه خواهد کرد. در واقع در مجموعه خیمهها و نجواها با نگرهای پسامدرن برای احیای دوباره سنت در هم نشینی با شاخصههای هنر مدرن روبهرو هستیم. از این زاویه حرکت فرهنگی حیدری فاروقی در اولین گام با تمام نواقص موجود بسیار امیدوار کننده است که میتوان از تدوام و تکثر این دست برنامهها برای جذب مخاطبان بیشتر و متنوعتر به هنرهایی چون نمایش، موسیقی و آیینی بهره گرفت.
هنر عاشورایی
رامین حیدری فاروقی بر این باور است که اگر کسی بخواهد از مردم ایران چیزی بداند، بیتردید باید از سوگ عاشورا تجربهای داشته باشد.
بنابر گفته این مدیرهنری، ما تاکنون در حوزه آوا و نوا چه در حوزه سوگ و چه در حوزه سور برنامهای نداشتهایم. برای رفع همین کمبود است که بنیاد فرهنگی رودکی تلاش کرده داشتههای موجود در این زمینهها را به معرض نمایش بگذارد.
در این برنامه که به مدت 10 شب از روز اول تا دهم ماه محرم از ساعت 19 تا 23 در تالار وحدت برگزار میشود، نزدیک به 200گروه از سراسر کشور برنامههای خود را اجرا میکنند.
جهانگیر نصیری که کارشناسی بخش پژوهشی و تحقیق این برنامه را به عهده دارد، درباره خیمهها و نجواها میگوید: آنچه در متن برنامههای اجتماع آیینی خیمهها و نجواها پیش روی شما قرار میگیرد، گزیدهای است از دامنه وسیع باورها و تمناهای دینی، ملی و قومی این سرزمین، که در شماری از آوازها، نواها و آیینهایی کهن نمود دارند.
برنامه خیمهها و نجواها 3 بخش اصلی دارد؛ دربخش اول نمونههای دعوت کننده به حوزه سوگ مانند اشتلمخوانی، پیشخوانی، بحر طویل و... اجرا میشود. بخش دوم شامل مراسمهای آیینی شهرهای مختلف ایران است که علاوه برجنبه آوایی، جنبه نمایشی هم دارند و در بخش سوم گروه کر فیلارمونیک ایران برنامه جذابی را اجرا میکند. شعر این برنامه از حیدری فاروقی است که مدتها قبل، آن را سروده و محمد حقگو قطعهای آهنگ برای آن نوشته است. این بخش از برنامه تنها قسمتی است که هر شب با رهبری علیرضا شفقینژاد با اجرایی حماسی تکرار میشود. در این ارکستر بیش از 70 نفر با گفتاری دعوت کننده، به فهمی معاصر از رخدادی بی زمان، اشاره میکنند.
غلامحسین غفاری از هنرمندان خطه خراسان در این برنامه، نماینده نوای کهن سوگ سرزمین نجواهای فراق است و پیش از آن، قرآن در دستگاههای مختلف و با لهجههای متفاوت تلاوت میشود.
برنامههایی که روی صحنه اجرا میشوند، تقریبا آنونس گونه و کوتاه هستند و بیشتر از 4 دقیقه به طول نمیانجامند. اصل این برنامهها به صورت میدانی بیرون تالار نمایش داده میشوند. از آنجاکه قرار است در تالار وحدت فضای سوگ حکمفرما شود، صدا و موسیقی پخش شده در این محیط، مخاطبان را به حال و هوایی عاشورایی میبرند.
همچنین مردم میتوانند از نزدیک به دیدن سوگواری مناطق مختلف بروند که در خیمههایی در فضای بیرونی تالار وحدت به نمایش درمیآید. همچنین هر شب 2 مطلب کوتاه درباره وقایع عاشورا به عنوان مثال داستان مسلم بن عقیل در اختیار مخاطبان قرار میگیرد که در پایان این 10 شب میتواند به صورت سندی از وقایع کربلا در نزد مهمانان بماند.
استادان خیالیسازی
در سالن پایین تالار وحدت 3 نفر از اساتید نقاشی قهوه خانهای همزمان نقاشی میکنند؛ هادی سیف، پژوهشگر هنرهای مردی درباره این استادان میگوید: 3 نفر از استادان خیالی سازی که از بازماندگان این رشته هستند و در موضوع روایات مقدس مذهبی آثار خود را به لطف ذوق و تردستی، مقابل دیدگان همه ما از طرح و رنگ، حماسه و خیال و شعر میسازند تا در طی 10 شب، تصویر، راوی واقعهای باشد که آوا و نوایش از میان خیمهها و تالارها به بانگ فریاد و نجوا شنیده میشود. وی از استاد محمد فرهانی، استاد علی اکبر لرنی و استاد منصور وفایی که در این برنامه حضور دارند به عنوان استادانی نام میبرد که در کارخود مدیون خلاقیت 2 نفر از خیالیسازان به نام حسین قوللر آقاسی و محمد مدبر هستند که هر یک در طی سالیان نقشی تعیین کننده داشتهاند. این هنر از دوره صفوی با نقاشی دیواری در امامزادهها، پارچههای قلمکار تصویری و خلق تابلوهای معروف به پرده درویشی آغاز شد.
نماد جذاب پرنده
در خیمههای برپا شده در محوطه تالار وحدت، خدمات فرهنگی متفاوتی نیز به مراجعه کنندگان ارائه میشود. در این برنامه، گفتار تنها 7 دقیقه است و تلاش شده برنامههای پژوهشی ارائه شده برای مهمانان خسته کننده نباشد. تلاش شده در طول این مراسم وحدت رویه به لحاظ گرافیکی رعایت شود. بنابراین از نماد جذاب پرنده در همه جای این تالار استفاده شده است.
حیدری فاروقی اظهار امیدواری میکند که تلاش برای ارائه این برنامه سرآغازی برای بازتولید فرهنگ باشد و بتوانند برنامه بعدی که ارائه میدهند در حوزه سور باشد.
نذر و پذیرایی
پذیرایی، مثل هر مراسم عاشورایی دیگر، بخش جدایی ناپذیر برنامه خیمهها و نجواهاست.
هومن سلیمی، کارشناس و مدیر بخش پذیرایی این برنامه میگوید: از آداب و رسوم پسندیده در ایران زمین که ریشه در تاریخ این مرز و بوم دارد و بعد از اسلام به خاندان عصمت و نبوت تعلق گرفت همانا رسم تهیه غذا و توزیع غذا میان مردم و فقراست. تمام اقوام گوناگونی که در ایران زمین ساکن هستند به شیوه قومی خود این رسم نیک را که در مراسم مذهبی رونق بیشتری میگیرد، زنده نگاه داشتهاند.
وی ادامه میدهد: همان گونه که مراسم آیینی ماه محرم در ایران از اعماق تاریخ جان گرفته تا امروز زنده مانده است و در هر بخش از میهن ما مردم به طریق خود آن را برپا میدارند. پذیرایی ماه محرم نیز، بسته به فرهنگ هر قوم و نژاد ایرانی، طعم و ذائقهای متفاوت به خود میگیرد.
نقل واقعه
یکی از بخشها که شکل جانبی به خود گرفته است چون که بیرون از تالار اجرا میشود و همزمانیاش با پذیرایی به آن صدمه میزند، پردهخوانی مرشد محسن میرزاعلی، فرزند مرشد میرزاعلی بزرگ است که به نقل واقعه میپردازد. این مرشد جوان و خوش آواز چنان در فضا با صدا و حرکت و بداهه پردازی جولان میدهد که کم از استادان به نام این عرصه ندارد و اگر اغراق نباشد در جوانی به مقام استادی نائل آمده است. اگر این هنرمند هم مغرور نشود و همچنان در این راه ریاضت و تمرین داشته باشد همانا روزی را خواهیم دید که او شگفتیساز هم باشد چنانچه در نمایش هفتخوان رستم پری صابری هم شمهای بیبدیل از توانایی نقل و نقالی خویش را بر میدان ریخته بود.
ای کاش مرشد هم برنامهاش داخل تالار اجرا میشد تا به گفته فاطمه زاهد، کارشناس فیلمنامهنویسی که در شب اول برنامه به دیدار آن آمده بود، این همه آمد و شد یکپارچگی اجراها را خراب نمیکرد و باعث خستگی و ملال تماشاگران نمیشد چراکه یکبار پذیرایی در وسط برنامهها کافی بود.
در ابتدای این بخش از برنامه،هر شب کوروش علیانی که دست در گنجینه تاریخ دارد، راوی گزارشی بیحاشیه از متن واقعه میشود و شارح نامی که بر تارک هر شب میدرخشد. این شبها به ترتیب به نامهای نامی مسلم، زینب، رقیه، فرزندان زینب، عبدالله بن حسن، علی اصغر، قاسم، علی اکبر، ابوالفضل، امام حسین و حضرت زهرا نامگذاری شدهاند.
وقتی مهدی مقدم، کارشناس موسیقی را به عنوان یکی از تماشاگران برنامه خیمهها و نجواها میبینم و نظرش را جویا میشوم، پاسخ میدهد: با توجه به اینکه در شب اول هم روایت مسلم و بعد روایت شمر را در تالار نشان دادهاند، بودن این دو با هم همخوان نیست، چراکه این شب فقط به مسلم تعلق دارد و نقل شمر از امان نامه دادن به ابوالفضل برای شبهای آخر ماه محرم است.
در کنار نقالی در برنامه خیمهها و نجواها، گاهی هم اهالی تعزیه راوی ماجرا میشوند تا تجربه معاشرت ما با روایت هنرمندانه عشق و ایثار، شامل همه جوانب باشد.
تکیه تکیهگاه
در اجتماع آیینی خیمهها و نجواها شاهد فضایی هستیم که با نمادها و نشانههای پیوسته با حماسه قدسی کربلاست. این فضا زمینهساز ارتباطی معنادار و ماندنی با میراث وسیع و نافذ سوگوارههای خوشطنین و محزون و دلانگیزی است که از عمق جان وجود برمیخیزد. برای همین در این فضا شاهد هستیم که دستچینی از بهترین نمونههای آوایی سوگ کهن شنیده میشود. گروههایی که نمایندگان اقوام ایرانیاند، در تالار اصلی بر صحنه حاضر میشوند و در سایر اوقات به شکلی میدانی و رو دررو، میان جمع سوگواری میکنند و از صدا، آوا و نوای هنرمندانه میسازند.
مهدی مقدم، منتقد موسیقی حلقه مفقوده این مراسم را توضیحات کارشناسی میداند که به دلیل تنگی وقت از آن چشم پوشیده شده است. او میافزاید: با یک سخنرانی میتوانستیم مانند نخ تسبیح، تمام این آواها و نواهای نواحی مختلف را در کنار هم بچینیم.
از نظر او همچنین در بیشتر لحظات این برنامه به موسیقی حزنانگیز دستگاههای شور و ماهور توجه شده است، در حالی که بخش عمدهای از موسیقی عاشورا باید حال و هوای حماسی داشته باشد که از آن چشم پوشیده شده است.
جای خای محصولات سینمایی و موسیقایی
در بین خیمههای این مجموعه، نمایشگاه خوشنویسی، عکس و کتاب هم برپا شده که جای محصولات تصویری و موسیقایی در بین آنها خالی است. در بین این کتابها هم فقط دو منبع مرتبط با عاشورا و امام حسین وجود دارد، یکی کتاب زندگی امام حسن و امام حسین و دومی کتاب مهلوف که آن هم به اعتقاد بسیاری از علما و فرهیختگان به شکل اغراقآمیزی به مساله عاشورای حسینی پرداخته است. در این بین کتابهای حماسه حسینی استاد مطهری، حسین وارث آدم دکتر شریعتی، زندگی امام حسین استاد زین العابدینی و استاد جعفر شهیدی غایبان بزرگ محسوب میشوند.
در ارتباط با سطح کیفی آثار موسیقایی ارائه شده در این برنامه، فاطمه زاهد، کارشناس سینما به فالش بودن موسیقی فلارمونیک در چند جا اشاره و همچنین به لب خوانی نکردن خواننده خراسانی در طول برنامه انتقاد میکند. او قطعه سوگمندانه قشقایی که براساس لالایی حضرت علی اصغر و توسط یک بانوی هنرمند اجرا میشود را بهترین بخش موسیقایی این مجموعه میداند.
مهدی مقدم هم اجرای فیلارمونیک را بارزترین وجه این برنامه تلقی میکند، چون که فضاسازی خوبی دارد. او همچنین بر این عقیده است که امام حسین با آن که مظلوم بود و مظلومانه هم شهید شد اما نباید او و خاندانش در صحنه خدای نکرده کوچک به چشم آیند چون او شجاعانه با 72 تن یار بزرگوارش در برابر 12 هزار نیروی متخاصم مقاومت کردند با وجود آن که میدانستند شهید خواهند شد. به گفته مقدم، ایثار و شهادت خواهی در صورتی روح حماسی عاشورا را برازنده میکند که به شکل اصولی و بارز به آن پرداخته شود. او قطعه انتخاب شده برای مسلم را به همین دلیل نمیپسندد.
در این برنامه بلیتفروشی وجود ندارد، بلکه قرار است اصحاب فرهنگ و هنر به این مراسم دعوت شوند تا جایی داشته باشند که با خیال راحت مراسم سوگواری را تماشا کنند.
در پایان برنامه وقتی از تالار وحدت بیرون آمده و به سمت بازار تهران حرکت میکنم، محلههای سنگلج، چهارراه 15 خرداد و گلوبندک را لبریز از عاشقانی میبینم که به همان شکل سنتی سوگواری میکنند که در برخی از نقاط شکلنابی به خود میگیرد. این همان ویژگی مهم عزاداری محرم است که از آن به عنوان مردمیترین سوگ جهان یاد میشود.
رضا آشفته / جامجم
جام جم آنلاین گزارش میدهد
جام جم آنلاین گزارش میدهد
در گفتگو با جام جم آنلاین مطرح شد؛
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
یک فعال سیاسی:
یک نماینده مجلس:
در گفتوگوی «جامجم» با استاد حوزه و مبلغ بینالملل بررسی شد
گفتوگو با موسی اکبری،درخصوص تشکیل کمپین«سرزمین من»وساخت و مرمت۵۰خانه در منطقه زنده جان