از شناسنامه سنگی هخامنشی تاکارت شناسایی مدرن

تمامی اهالی و مغازه داران میدان حسن آباد ساختمان ثبت احوال را به خوبی می شناسند. با این همه اگر از آنها سراغ گنجینه ثبت احوال را بگیری کمتر کسی آدرس درست را به تو می دهد.

گنجینه ای که می توان آن را بخشی از هویت تاریخی ایرانیان دانست. گنجینه ثبت احوال یکی از طبقات ساختمان مرکزی ثبت احوال کشور را به خودش اختصاص داده است. ما که رسیدیم تمام ساختمان را گونی های قرمز رنگ به محاصره خود درآورده بودند.

وارد موزه که می شوی قطعه سنگ چند هزار ساله ای را می بینی که به عنوان نخستین شناسنامه انسانها در برابرت خودنمایی می کند و حضی آنی و گذرا از ذهنت می گریزد که افتخار ایرانی بودنت را اینجا می توانی بار دیگر مزه مزه کنی.

اینجا گنجینه ثبت احوال ایرانیان است. جایی که از نخستین شناسنامه بشریت تا شناسنامه های دیجیتالی را می توانی در آن جا سراغ بگیری.

کمتر کسی به این موضوع فکر کرده که شناسنامه ثبت شد چقدر بر سرنوشت انسانها تاثیرگذار است. شناسنامه هایی که اهمیت و ضرورتشان در زندگی ماشین زده امروزی فراتر از چند برگ ورق ساده است. بدون وجود این عنصر اساسی زندگی اجتماعی بسیاری از ما  دچار اخلال و اختلال می شود. شناسنامه ها تنها برگه شناسایی ما نیستند. شناسنامه ها تاریخ ما هستند که به اصلی ترین سئوالاتی که هویت ما را می سازند پاسخ می دهند. من که هستم؟ از کجا آمده ام؟ تاریخ زندگی ام چیست؟ پدرم؟ مادرم؟ زادگاهم کجاست؟

برخی تاریخ نگاران معتقدند که شناسنامه هر انسان چکیده و مختصری از تاریخ اوست. درست مثل یک تکه سفال هزار ساله ای که بدون داشتن شناسه های شناسایی معنا و مفهومی برای آیندگان ندارد، انسان بدون شناسنامه هم مصرفی برای آیندگان ندارد.

با ورود به گنجینه ثبت احوال سئوالات متعددی در ذهن تو نقش می بندد؟ از خودت می پرسی اولین شناسنامه ها از آن چه کسانی بوده است؟ و کدام ملت اولین بار پی به ضرورت اهمیت شناسنامه برد؟

بدون اغراق اگر نتوان جواب تمام این سئوالات را در گنجینه ثبت احوال ایران یافت حداقل می توان بخشی از آن را پاسخ داد. گنجینه ای که شاید به جز کارمندان سازمان مرکزی ثبت احوال کشور، کمتر ایرانی از آن بازدید کرده باشد. موزه ای که اولین شناسنامه های دوره تاریخ بشریت تا آخرین نوع شناسنامه های رایانه ای را در خود جای داده و اصلی ترین و ابتدایی ترین نماد هویت تاریخی بشر یعنی کارت شناسایی را به نمایش گذاشته است.

نخستین شناسنامه موجود در درب ورودی گنجینه ثبت احوال ، سنگ نوشته ای بجا مانده از دوران هخامنشیان است که از آرشیوهای سلطنتی ایران در بابل، اکباتان، شوش و پرسپولیس کپی برداری شده است. شاید بتوان گفت این اولین شناسنامه مستند و مکتوب بشریت باشد که اجداد ایرانی ما از خود به جای گذاشته اند. این شناسنامه که با خط میخی نوشته شده است، کپی از اصل آن است.

صفحه ابتدایی قرآن کریم؛ شناسنامه کودکان قدیمی

روند تکاملی شناسنامه ها از دوران هخامنشی تاکنون در این موزه موجود نیست و گنجینه ثبت احوال به یکباره به 200 سال گذشته پرتاب می شود. شواهد این موضوع نیز قرآن هایی است که در این گنجینه وجود دارد. پدران با ذوق و قریحه ای که به یمن ورود مبارک فرزندانشان، نام و زمان ولادت آنها را در حاشیه های صفحه ابتدایی «قران کریم» با قلمی سیاه و خطی خوش ثبت کرده اند.

پدری تولد دختران خود را اینگونه که «ولادت نور چشمم، مریم فرزند آمیرزا غلامحسین را در سال 1348 هجری قمری» و پسرانش را با «تولد با سعادت علی محمد در سال 1329 هجری قمری» نگاشته بود و تمام دخترانش را نور چشم و پسرانش را سعید خوانده بود.

برخی هم نام متوفیان خود را در صفحه آخر شناسنامه با درج تاریخ آورده اند که نشان از اعتقاد مذهبی آنها در چگونگی ثبت وقایع حیاتی داشته است.

چرا که آنها بدین می اندیشیده اند که ثبت وقایع حیاتی در هیچ کاغذ و برگه در طول تاریخ باقی نخواهد ماند و این کتاب قرآن است که هیچگاه از میان نمی رود و خداوند متعال خود حافظ و نگاه دارنده آن است و بدین وسیله اسناد ولادت آنها به دست آیندگان خواهد رسید.

اما نخستین بار در سال 1297 هجری شمسی در پایان دوره قاجار و بدنبال انقلاب صنعتی و نیاز به دسترسی اطلاعات دقیق و به روز از اتباع داخلی و خارجی برای به کارگیری در کارخانه ها و اخذ مالیات، سازمان ثبت احوال با تصویب هئیت وزرای زمان در بلدیه تهران ایجاد شد.

اولین شناسنامه ایرانی برای یک زن

اولین ایرانی که شناسنامه دریافت کرد یک زن بود. خانم «فاطمه ایرانی» در سوم دی ماه سال 1297 با شماره شناسنامه یک، اولین فرد مملکت در هویت معاصر ایرانی بوده است.

به گفته سعید عبودی معاون سجلی سازمان ثبت احوال شناسنامه در ابتدا تنها برای مردم شهر تهران و بتدریج تا سال 1310 در مراکز استانها و شهرستانهای بزرگ کشور برای مردم صادر می شد.

شناسنامه های اولیه تک برگ، در اوراق آ سه وزارت امور داخله تهیه می شده و به مرور شکل دفترچه به خود گرفته است. دفترچه های مربعی شکل کوچکی که جلدهای صورتی داشتند و تنها ثبت ولادت و وفات در آنها تعبیه شده بود.

اما هر چه به آرشیو شناسنامه های معاصر نزدیک می شویم، شناسنامه ها تکمیل تر شده و سندیت بیشتری را به خود گرفته اند به شکلی که در شناسنامه های موجود، نام همسر و فرزندان، صفحه مهر انتخابات، دریافت یارانه و وفات و تغییر نام خانوادگی نیز در آن گنجانده شده است.

اسناد هویتی بزرگان ، سند ازدواج ، شجره نامه سادات

از دیگر اسناد موجود در گنجینه ثبت احوال ایران ، سند هویتی مشاهیر ادبی، علمی، سیاسی وشهدا است. سند هویت در واقع همان فرمی است که پدران ما در هنگام مراجعه به ثبت احوال برای اخذ شناسنامه نوزاد آن را  پر می کنند و در واقع همان سند مادر است که توسط اداره های ثبت احوال مناطق نگه داری می شود.

کنجکاوی در سند هویتی مشاهیر که عکس های کودکی، نوجوانی و جوانیشان نیز روی آن نصب شده ذوق و شوق ما را برای بازدید تک تک اسناد موجود در موزه بیشتر کرده است. سند هویتی مقام معظم رهبری، آیت الله  اکبر هاشمی رفسنجانی، مرحوم آیت الله محمد تقی بهجت، مرحوم علامه آیت الله محمد حسین طباطبایی، آیت الله موسی صدر، سید مرتضی مرعشی نجفی، سید مصطفی خمینی، حجت الاسلام سید حسن خمینی و.... که هر کدام به دست پدارنشان نوشته شده و هم اکنون در این موزه نگهداری می شوند.

عکس چهره کودکانه این شخصیت ها در کنار محاسن سفید امروزیشان نشان از سپری کردن روزهای پر اوج و فرودی را می دهد.

در این میان سند هویتی شهیدان، آیت الله بهشتی، صیاد شیرازی، باکری، شیرودی، همت، محمد علی مصلحی عراقی و چهره های علمی و ادبی همچون مرحوم اخوان ثالث، پروین اعتصامی، جلال آل احمد، سعید نفیسی نیز وجود داشت.

سندهایی که هر کدام حکایت از حضور یک فرهنگ و تمدن ناب و تکرار ناشدنی در تاریخ و تمدن ایران دارد.

سند ازدواج

سند ازدواج یکی از اسناد موجود در گنجینه ثبت احوال است که تفاوت چشمگیری با اسناد موجود دارد، اوراق تذهیب شده ای که با آیات قرآن و حدیث حضرت محمد در تکریم ازدواج مزین شده است و الفاظ ادبی جای لغات خشک مدرنیته را  به خود گرفته بود.

با دقت بیشتر در چگونگی تنظیم سند ازدواج با این الفاظ می توان به راحتی به این نتیجه رسید که جایگاه این سنت مقدس در گذشته پیش از امروز که مادیات همچون مهریه را در راس اسناد ازدواجی قرار می گیرد، بوده است.

نکته دیگری که در این اسناد به چشم می خورد، گوشزد وظایف زن به شوهر و مرد به همسرش است که روحانیون و شیوخ محل می نوشتند و از زوجین می خواستند که همواره آنها را سر لوحه کار خود قرار دهند. خلایی که امروز در اسناد ازدواج دیده می شود.

شجرنامه سادات

همواره سلاله پیغمبر صلی الله علیه و اله در میان مردم از جایگاه خاصی برخوردار بوده اند. ایشان بدلیل اهمیت سیاسی و جایگاهی اجتماعی که در گذشته داشته اند شجرنامه هایی را برای خود تهیه کردند تا ضمن حفظ نسل ائمه اطهار تردیدی در ریشه خانوادگی آنها در صورت بروز حوادث و سوانح پیش نیاید. هم اکنون نمونه ای از این شجرنامه ها در سازمان ثبت احوال نگه داری می شود که در نوع خود جذاب و دیدنی است.

ثبت احوال پس از انقلاب اسلامی

اما پس از انقلاب اسلامی رویه ثبت اسناد حیاتی روند متکامل تری را به خود گرفت به شکلی که امروز ثبت احوال جمهوری اسلامی ایران از رتبه بالایی در سطح خاورمیانه برخوردار است.

به گفته عبودی پیش از انقلاب اسلامی کمتر از 200 واحد اجرایی در کشور وجود داشته که پس از انقلاب به 500 واحد ثبت احوال در کشور رسیده اند و در زمینه ثبت وقایع حیاتی فعالیت می کنند.

پیش از انقلاب ، ثبت وقایع حیاتی در حوزه ولادت کمتر از 50 درصد و در وفات کمتر از 40 درصد بوده اما هم اکنون بیش از 98 درصد ولادتها بلافاصله ثبت می شوند و 2 درصد باقی مانده نیز در بازده زمانی کمتر از یکسال به ثبت می رسد.

جشن تولد 92 سالگی ثبت احوال کشور

هم اکنون 6 هزار نیروی انسانی در ثبت احوال کشور اعم از رسمی، شرکتی و قراردادی فعالیت می کنند که به گفته معاون سجلی ثبت احوال کشور سطح سواد آنها نسبت به پیش از انقلاب اسلامی رشد خوبی پیدا کرده است به طوری که هم اکنون بیش از هزار مهندس در حوزه نرم افزار و سخت افزار رایانه داریم و بیش از 60 درصد از نیروی انسانی ما تحصیلات عالی داشته و بقیه نیز در حد فوق دیپلم هستند.

عبودی با بیان اینکه متناسب با رشد و ابتکاراتی که در چاپ و صحافی کشور دنبال شده است، وضعیت شناسنامه ها نیز بهبود یافته است اظهار کرد: پس از انقلاب سه نوع شناسنامه و گواهی برای مردم صادر کرده ایم.

آخرین نوع شناسنامه، شناسنامه رایانه ای است که در کنار کارت ملی صادر می شود.

سازمان ثبت احوال جمهوری اسلامی ایران این روزها خود را برای جشن تولد 92 سالگی آماده می کند و قرار است در این تولد، از کارت هوشمند ملی برای اولین بار رونمایی شود.

مهر