افق درخشان در درمان ناباروری مردان

ناباروری در مردان به طور کلی چیست و به چه دلیل ایجاد می‌شود؟

مطابق تعریف WHO ، ناباروری عدم دستیابی به حاملگی در زوجی است که یک سال از تصمیم‌شان برای فرزنددار شدن بگذرد و طی این یک سال از هیچ روش جلوگیری از بارداری استفاده نکرده باشند. به طور کلی، علل ناباروری مردان عبارتند از: واریکوسل، عفونت دستگاه ادراری تناسلی، علل ایمونولوژی، فاکتورهای اکتسابی و اختلالات مادرزادی (نظیر انسدادها و اختلال عملکرد بیضه)، اختلالات جنسی، اختلالات غدد و علل ناشناخته. در واقع اگر در بررسی‌های پزشکی و بالینی نظیر شرح حال پزشکی، معاینه بالینی و بررسی‌های آزمایشگاهی و هورمونی نکته قابل تاملی یافت نشد، ولی اسپرموگرام اختلالاتی را در تعداد، حرکت یا شکل اسپرم نشان دهد، این مردان در گروه علت ناشناخته قرار خواهند گرفت.

از لحاظ میزان درگیری در هر دو جنس با نازایی و ناباروری، سهم کدام‌یک در جامعه ما بیشتر است، زنان یا مردان؟

بررسی دقیق اپیدمیولوژیکی ناباروری در ایران شامل میزان شیوع، سهم هر جنس، علل و توزیع جغرافیایی آن به همت پژوهشگاه ابن‌سینا جهاددانشگاهی طراحی و در تهران درحال اجراست، ولی مطالعات پراکنده نشان می‌دهد تا حدود50 درصد ناباروری‌ها، فاکتور مردانه همراه با اسپرموگرام مختل دخالت داشته که می‌تواند به تنهایی علت ناباروری باشد یا به طور مشترک با فاکتور زنانه علت ناباروری در زوج باشد. این میزان سهم داشتن، اهمیت ارزیابی همزمان مرد را در کنار همسرش نشان می‌دهد.

اما ناباروری‌ها با علت مردانه با چه روش‌هایی تشخیص داده می‌شوند؟

روش تشخیص ناباروری با علت مردانه با انجام آزمایش اسپرموگرام شروع می‌شود. ارزیابی اسپرموگرام طبق معیارهای WHO خواهد بود و نتایج آن در تصمیمات درمانی مهم است. اگر نتایج اسپرموگرام طبیعی باشد یک آزمایش کافی است، در غیر این صورت دست‌کم 2 آزمایش باید انجام شود و در کنار آن ارزیابی بیشتر آندرولوژی صورت گیرد. پس از انجام آزمایش اسپرموگرام و تفسیر درست آن با 2 حالت مواجه خواهیم بود. یا اختلال در اسپرموگرام است یا نیست. اگر اسپرموگرام نرمال باشد باید فاکتورهای زنانه، ناباروری ایمونولوژیک یا مقاربت ناصحیح را مد نظر داشت که اگر این موارد نیز مشکلی نباشد باید به روش‌های کمک باروری متوسل شد. ارزیابی و روش تشخیص در حالتی که اسپرموگرام دچار اختلال است، بسته به نوع اختلال و روش بررسی متفاوت خواهد بود. ابزارهای روش بررسی هم از آزمایش‌های هورمونی گرفته تا سونوگرافی ترانس رکتال و بیوپسی بیضه متفاوت هستند. در موارد خاص نیز تست‌های تکمیلی درخواست می‌شود، مثلاً در صورت شک به عفونت دستگاه تناسلی، رنگ‌آمیزی برای گلبول‌های سفید یا کشت مایع منی درخواست می‌شود یا در آزواسپرمی و الیگواسپرمی شدید تست‌های ژنتیکی.

برای این‌که زوج نابارور از مشکلات خود مطلع شوند باید به مراکز تشخیصی و درمانی مراجعه می‌کنند. مکانیسم ارجاع بیماران به مراکز درمانی چگونه است؟

مکانیسم ارجاع مردان نابارور به مراکز فوق تخصصی به چند شکل است. تمام بیماران آزواسپرم یا الیگواسپرم شدید به این مراکز ارجاع می‌شوند، چون غالباً به درمان‌های کمک باروری پیشرفته نیاز پیدا می‌کنند. در دیگر موارد بیمارانی که علت مشخص ناباروری با علت مردانه دارند و پس از رفع آن علت هنوز نتیجه نگرفته باشند نیز به این مراکز ارجاع داده می‌شوند.

مردان با بیضه‌های نزول یافته که بموقع جراحی نشده باشند، مردانی که به دلیل بیماری کلاژن و اسکولار یا بدخیمی داروهای کموتراپی گرفته باشند، مردانی که بر اثر جراحی یا هر دلیل دیگری مشکلات جدی داشته باشند و بسیاری از موارد دیگر، از جمله بیماران فوق هستند که به این مرکز مراجعه می‌کنند.

خوب پس تا اینجا متوجه شدیم که چه افرادی باید به این مراکز مراجعه کنند، اما برای چنین افرادی چه تکنیک‌های درمانی و کمک باروری پیشنهاد می‌شود؟

با توجه به بررسی‌ها، پزشک بیمار را در یک طبقه اتیولوژیکی (علت یا علل بیماری) خاص قرار می‌دهد. پس 2 انتخاب درمانی بالقوه پیش روی پزشکی معالج است. یک روش این است که به کمک درمان‌های اختصاصی یا غیراختصاصی پارامترهای Semen بهبود یابد و زوج به روش طبیعی صاحب فرزند شوند. روش دیگر، دور زدن مشکل مرد و رجوع به درمان‌های کمک باروری است.

به عنوان یک اصل، ترجیح می‌دهیم مرد درمان شده تا باروری‌اش بهبود یابد تا آن‌که مشکل نایده انگاشته شود، ولی گاهی (که کم هم نیست) بهبود اسپرماتوژنز امکان‌پذیر نیست و درمان روی مرد برای توانا و بارور کردن وی با شکست مواجه می‌شود یا ممکن است مشکل هر دو باشد که در این موارد چاره‌ای جز رجوع به روش کمک باروری نیست.

به طور کلی تکنیک درمانی در مردان نابارور شامل درمان‌های جراحی، درمان‌های طبی اختصاصی و غیراختصاصی مانند تکنیک‌های زنان است، ولی نکته مهم تکنیک به دست آوردن اسپرم در مردان آزواسپرم برای استفاده در میکرواینجکشن است. با استفاده از میکروسکوپ و با تجربه کافی در روش به دست آوردن اسپرم از بیضه با کمک میکروسکوپ، امید تازه‌ای در بیمارانی که آزواسپرم بوده،‌ ایجاد شده است.

این درمان‌ها تا چه اندازه‌ای می‌توانند ناباروری در مردان را درمان کنند؟ آیا ممکن است علی‌رغم اجرای این شیوه‌ها باز هم توانایی باروری ایجاد نشود؟

با پیشرفت‌های شگرفی که در درمان ناباروری ایجاد شده می‌توان ادعا کرد تمام مردانی که در حالت عادی اسپرم دارند یا اسپرم از بیضه قابل استحصال باشد، به طور بالقوه می‌توانند پدر شوند؛ البته رسیدن به این مقصود، ممکن است مستلزم تکرار روش‌های درمان و پیگیری آن در مرکز درمانی آکادمیک باشد.

با وجود این امکان جدید تا چقدر از میزان نازایی و ناباروری زوجین ایرانی کاسته خواهد شد؟

اگر منظور کاستن پیشگیری از ناباروری باشد خود یک مرحله قبل از درمان است و با درمان نمی‌توان از میزان ناباروری زوجین ایرانی کاست. پیشگیری از ناباروری مثل هر مشکل پزشکی بهداشتی سیاست‌های خاص خود را دارد که از جمله می‌توان به آگاهی بخشیدن و آموزش والدین، بیماریابی، اجتناب از رفتارهای پرخطر و... نام برد.

خوشبختانه طی چند سال اخیر، تحولات و پیشرفت‌های شگرفی در حوزه باروری در کشور انجام شده است؛ اما به طور اخص در درمان ناباروری مردان چه کارها و دستاوردهایی در کشور داشته‌ایم؟

قابلیت پزشکان ایرانی در درمان ناباروری مردان در سطح بین‌المللی بوده و تقریباً می‌توان مدعی شد تمام مداخلات پزشکی و تکنیک‌های جراحی در این زمینه در کشور انجام شده‌ است. نوک پیکان پذیرش این بیماران که در سال‌های‌60 به سمت خارج از کشور بوده نه تنها به صفر رسید، بلکه برعکس نیز شده و بیمارانی از کشورهای مسلمان، کشورهای آسیای میانه و نیز ایرانیان مقیم خارج از کشور برای درمان به ایران می‌آیند.

آینده استفاده از این روش‌ها را چگونه ارزیابی می‌کنید؟ آیا می‌توان امیدوار بود که با کمک آن ناباروری در مردان فراموش شود؟

آینده درمان ناباروری مردان بسیار امیدوار کننده است. مشکل اصلی در درمان ناباروری مردان، بیماران آزواسپرم هستند که حتی با روش‌های میکروسکوپی نمی‌توان از آنها اسپرم به دست آورد. در این خصوص پژوهشگاه ابن‌سینا جهاددانشگاهی پا به پای مراکز پیشرفته جهانی طرح‌هایی را درخصوص Germ Cell Transplantation در دست اجرا دارد و حتی در بعضی از این طرح‌ها با کشورهای پیشرفته همکاری می‌کند تا امید پدر شدن را در دل تمام افرادی که از لحاظ ژنتیکی مرد هستند، زنده کند. به امید آن افق درخشان.

بهاره صفوی