قاره سیاه در حال پشت سر گذاشتن دوران دگردیسی

مردان چنان به آنان می‌نگرند که گویی آنان را چارپا می‌پندارند. وظایفی که برای آنها تعریف می‌شود خیلی متفاوت از انتظاری که از دام‌ها می‌رود، نیست. آنان باید بزایند و کودکانشان را بزرگ کنند، در مزرعه مردان را یاری کنند، از رودخانه مملو از تمساح‌های خطرناک آب بیاورند و کلبه‌های کوچک را با جاروهای حصیری تمیز کنند.

زنان جابی به امکانات جلوگیری از بارداری ناخواسته دسترسی ندارند. در این روستا مدرسه‌ای وجود ندارد و هیچ کس بدرستی نمی‌داند تاکنون چند زن هنگام زایمان جان خود را از دست داده است. عشا حسین، قابله روستا در حالی که به همراه دیگر زنان می‌گرید از زنان بی‌شماری می‌گوید که هیچ گاه فرصت نیافتند تا حتی صورت نوزاد خود را ببینند. برای اکثر مردم این چهره‌ای شناخته شده از آفریقاست.

از نظر اکثر کسانی که هیچگاه آفریقا را ندیده‌اند قاره سیاه، سرزمین خانواده‌های پرجمعیت و دارای جوامعی است که جوانان در آنها در اکثریت هستند و البته از سوی فقر، گرسنگی، بیماری، ایدز و جنگ‌های داخلی تهدید می‌شوند.

با این حال سکه آفریقا یک روی دیگر هم دارد و آن آفریقایی است که مردمش مسیری که بی‌شباهت به سایر جاهای کره‌خاکی نیست را دنبال می‌کنند. آنان اکنون عمری طولانی‌تر را تجربه می‌کنند، فرزندان کمتری به دنیا می‌آورند و تعداد بیشتری از کودکانشان با پشت سر گذاشتن کودکی به بزرگسالی می‌رسند. در این آفریقا، شهرهای بزرگ برای کنترل جمعیت برنامه دارند و طبقه متوسط با اخذ تسهیلات بانکی به آپارتمان‌های نوساز و مدرن نقل مکان می‌کنند و به طور متعارف میانگین 2 فرزند برای هر خانواده چیزی است که زوج‌ها می‌خواهند.

تا پیش از این آفریقا تنها قاره زمین بود که به لحاظ تغییرات جمعیتی هیچ شباهتی به سایر قاره‌ها نداشت. اگرچه این قاره‌ گویی به خواب زمستانی رفته بود اما اکنون حائز عنوان شتابان‌ترین قاره در زمینه رشد اقتصادی و توسعه شهرنشینی است.

جمعیت آفریقا از حدود 110 میلیون نفر در سال 1850 میلادی به حدود یک میلیارد نفر در سال 2008 میلادی رسید. هنوز هم نرخ رشد جمعیت در آفریقا بالاست و هر زن به طور متعارف در دوران باروری خود 5 کودک به دنیا می‌آورد که در قیاس با میانگین 7/1 نوزاد به ازای هر زن در سایر مناطق دنیا نرخ بالایی است. اگر این روند ادامه پیدا کند جمعیت آفریقا در سال 2050 میلادی به حدود 2 میلیارد نفر بالغ خواهد شد.

در همین حین آفریقا در مسیری حرکت خواهد کرد که سایر کشورها قبلا آن را پشت سر گذاشته‌اند. آفریقایی‌ها همزمان با ثروتمندتر شدن به داشتن فرزندان کمتر متمایل خواهند شد. در دهه 1990 میلادی میانگین نرخ باروری در آفریقا بالای 6 بود در حالی که در همان زمان این نرخ در آسیای شرق 2 بود. پیش از این که سال 2030 میلادی از راه برسد نرخ باروری در منطقه زیرصحرا به 3 کاهش خواهد یافت و تا دهه پنجم قرن جاری به زیر 5/2 می‌رسد.

این رویکرد با نرخ رشد اقتصادی آفریقا که طی سال گذشته روندی پرشتاب را پشت سر گذاشته است چندان بی‌ارتباط نیست. به اعتقاد کارشناسان سازمان ملل تجربه آفریقا نشان می‌دهد با ثروتمند شدن کشورها منحنی جمعیتی ثابت می‌ماند.

روزهای خوش آینده

ثابت ماندن نرخ رشد جمعیت در آفریقا به قدری امیدوارکننده است که موضوعات نگران‌کننده‌ای چون جنگ‌های داخلی، گسترش بیابان‌ها و اشاعه ایدز را هم تحت‌الشعاع قرار می‌دهد.

با ثروتمندتر شدن جوامع روند حرکت از نرخ باروری بالا به سمت نرخ باروری پایین سرعت گرفته و حجم جمعیت در سن کار و فعالیت اقتصادی آن‌ها افزایش می‌یابد. براساس نتایج یکی از تحقیقات انجام شده در قالب پروژه میراث جهانی هاروارد سهم جمعیت در سن کار و فعالیت آفریقا حدفاصل سال‌های 2005 تا 2015 در 27 کشور از 32 کشور آفریقایی زیر صحرا افزایش می‌یابد.

نتیجه تحولات جمعیتی در آفریقا نوعی «پاداش جمعیتی» برای این قاره خواهد بود. افزایش جمعیت جوان و به لحاظ اقتصادی فعال آفریقا زمینه‌ساز توسعه اقتصادی خواهد بود. جمعیت جوان آفریقا بزرگ‌ترین سرمایه این قاره است. دیری نخواهد پایید که با پیر شدن کارگران مهاجر شرق آسیا و اروپای‌مرکزی جوانان آفریقایی جای آنان را خواهند گرفت.

آفریقا برای بهره گرفتن از مزایایی که جمعیت جوان می‌تواند برایش به ارمغان آورد باید برنامه‌ریزی درستی داشته باشد و در غیاب آموزش تحصیلی مناسب و سایر مولفه‌ها همین امتیاز می‌تواند به مشکلی بزرگ برای این قاره تبدیل شود.

اگر کودکان امروز و جوانان آینده آفریقا در غیاب آموزش‌های تحصیلی و مهارت‌های لازم در آینده شغل مناسبی نداشته باشند به جای آن که موتور محرک رشد باشند عامل بروز خشونت و بزه خواهند بود.

فرصت کوتاه آفریقا

زمامداران آفریقا برای سر و سامان دادن امور فرصت زیادی ندارند. آنان برای فراهم آوردن زمینه آموزش تحصیلی و مهارتی برای نسل کودکان امروز با محدودیت زمانی مواجه هستند.

آفریقا برای آن که نشان دهد، می‌تواند از تغییرات جمعیتی به عنوان ابزاری برای رشد و توسعه به‌سان کشورهای جنوب شرق آسیا استفاده کند حداکثر 2 نسل فرصت دارد.

با این حال دلایل زیادی برای بدبینی نسبت به آینده آفریقا وجود دارد و هنوز هم قاعده‌ای که توماس مالتوس انگلیسی در سده 19 میلادی برای عدم پیشرفت و توسعه اقتصادی و صنعتی قاره سیاه ارائه کرده بود به قوت خود باقی است. از نگاه او 2 مولفه آب و خاک نقش اصلی را عدم توسعه آفریقا ایفا می‌کنند.

آفریقا با گذشت دهه‌ها از کسب استقلال هنوز هم پایین‌ترین نرخ تولید سرانه محصولات غذایی را دارد. زمین‌های کشاورزی با تقسیم بین پسران خانواده کوچک‌تر و کوچک‌تر شده و محصولشان کمتر و کمتر می‌شود. میانگین سهم هر خانواده آفریقایی از زمین‌های کشاورزی قاره سیاه 25/0 هکتار است که برای سیر کردن اعضای خانواده‌های پرجمعیت آفریقایی هم کفایت نمی‌کند. با وجود آن که قاره سیاه کمبود آب ندارد لیکن عدم اجرای طرح‌های آبخیزداری مناسب و مهار آب‌های سطحی موجب شده زارعان این قاره همیشه برای تامین آب مورد نیاز خود با مشکل مواجه باشند. تلفیق این دو نشان می‌دهد قاعده مالتوس هنوز به قوت خود باقی است.

منبع : اکونومیست
مترجم : رضا سادات