انقلاب الکترونیکی کتاب ، پیش از اینترنت

او طرح عظیم خود را وقتی آغاز کرد که هنوز اینترنت ایجاد نشده بود و با سرعتی لاک‌پشتی طرحی‌ را پیش برد که اکنون بیش از 28 هزار عنوان را در خود جای داده است و با طرح‌های متعددی که هدف واحدی دارند پیوند برقرار کرده است.

با ابداع کتاب الکترونیکی همچون هر کشف مدرنی، پرسش‌ها و گاه ترس‌هایی نیز همراه با آن رخ گشودند. برای طرح این مسائل هیچ‌کس بهتر از خود مایکل هارت نیست که به نظر می‌رسد آینده روشنی را برای کتاب الکترونیک و طرح‌ گوتنبرگ پیش‌بینی می‌کند.

طرح‌ کتابخانه گوتنبرگ چگونه آغاز شد؟

کل ماجرا به صورتی تصادفی پیش آمد. زمانی که من در دانشگاه ایلینویز مشغول به تحصیل بودم به کمک یکی از دوستانم توانستم مختصری از کارکرد رایانه بزرگ مرکزی دانشگاه سر در بیاورم. دوست من اپراتور این دستگاه غول پیکر بود و من بیشتر وقتم را در اتاق رایانه می‌گذراندم، چون هم به دانشگاه نزدیک بود و هم هوای خنکی داشت، از محیط آرام آنجا بهره می‌گرفتم و تکلیف‌های درسی‌ام را انجام می‌دادم.

روزی یکی از مسوولان ارشد دانشگاه وارد اتاق رایانه شد تا برنامه خاصی را راه‌اندازی کند و چون کسی نبود من داوطلب شدم کارش را راه بیندازم. من با موفقیت آن کار را انجام دادم و همه با شگفتی به من نگاه می‌کردند! به هر صورت رئیس ما تصمیم گرفت به من هم نام کاربری و رمز عبوری بدهد و گاهی از سیستم استفاده کنم. من همیشه در فکر آن بودم که لطف ایشان را به شکلی جبران کنم.

چهارم ژوئیه سال 1971 و مصادف با جشن‌های دویستمین سالگرد استقلال ایالات متحده بود. یک شب که مردم مشغول آتش‌بازی بودند من تصمیم گرفتم به جای رفتن به خانه وارد اتاق رایانه شوم. ساندویچی به عنوان شام خریده بودم و در راه رفتن به اتاق بودم که شخصی یک کپی از اعلامیه استقلال آمریکا را به دستم داد. رایانه را که روشن کردم درست مثل کتاب‌های مصور در ذهنم چراغی روشن شد. این نکته را هم بگویم که در آن زمان هنوز اینترنت به شکل کنونی راه نیفتاده بود، ولی ما می‌توانستیم فایل‌هایی را به دانشگاه‌هایی نظیر هاروارد و برکلی بفرستیم. خلاصه این که من اندیشیدم اگر اعلامیه استقلال را تایپ کنم دیگر برای همیشه ماندگار خواهد شد و هرگز از میان نخواهد رفت.

چنین شد که پس از نیمه‌شب یعنی در تاریخ 5‌‌ژوئیه متن را به صورت الکترونیکی در دسترس دیگر کاربران گذاشتم و این نخستین سندی بود که در طرح‌ گوتنبرگ بار شد. اینک دیگر گلوله برف از دل دامنه‌ها راه افتاده بود. این نکته را نیز در خاطر دارم که از میان 100 کاربر تنها 6 نفر، آن سند را دانلود کرده بودند.

به نظر می‌رسد نام گوتنبرگ را آگاهانه انتخاب کرده‌اید. طرح‌ شما تا چه اندازه قابل مقایسه با انقلاب گوتنبرگ است؟

وقتی من نام را انتخاب می‌کردم مهم ترین عامل در ذهنم این بود که نقشه سواد و آموزش تغییر خواهد کرد. همچنان که ماشین چاپ گوتنبرگ قیمت کتاب را تا یک چهارصدم کاهش داد. کتاب‌ها به قدری ارزان شد که در تعطیلات آخر هفته به اندازه یک واگن قطار در بازارهای محلی روستاها کتاب برای فروش در وسط میدانگاهی تل انبار می‌شد و حتی خانواده‌های کشاورز روستایی با همان درآمد اندک نیز می‌توانستند کتاب بخرند.

گزینه دیگری که در ذهن داشتم طرح‌ اسکندریه بود. تفاوت آنجاست که اسکندریه کتاب‌های الکترونیکی را جمع‌آوری می‌کند، حال آن که طرح‌ گوتنبرگ کتاب را تولید می‌کند و خب این هم شباهت دیگری است که انتخاب نام را توجیه می‌کند.

از نظرگاه‌های دیگری نیز این دو قابل مقایسه‌اند. وقتی ما یک دو جین کتاب الکترونیکی را به صورت برخط (آنلاین) در دسترس گذاشتیم، قیمت بارگذاری یکی از آنها روی رایانه حدود یک چهارصدم قیمت نسخه کاغذی بود. اما با ابداع درایوهای 100 گیگابایتی، هزینه بارگذاری کتاب الکترونیکی به قدری کاهش یافته است که قابل اندازه‌گیری نیست. کسانی که همه چیز را با معیار نقدی می‌سنجد با دیدن طرح‌ گوتنبرگ بسیار ناامید خواهند شد.

می‌توانید شرح دهید که تفاوت میان طرح‌ گوتنبرگ با جستجوگر کتاب گوگل چیست؟

اصلی‌ترین تفاوت آن است که کتاب‌های الکترونیکی گوتنبرگ به خود شما تعلق دارد شما می‌توانید آنها را هر طور که دوست دارید ویرایش کنید، نسخه‌های جدیدی از آنها بردارید، در هر فونت یا رنگی می‌توانید متن را بخوانید، هرقدر بخواهید می‌توانید درون متن حاشیه درست کنید و کارهای دیگری که می‌توانید با متن انجام بدهید. خلاصه آن که متن به طور کامل در کنترل شماست. حال آن که در مورد کتاب‌های الکترونیکی گوگل می‌توانم بگویم شما انگار از بالای شانه شخص دیگری مشغول مطالعه هستید. منظورم این است که آنها متن را کنترل می‌کنند نه شما. علاوه بر آن، گوگل فهرستی از کتاب‌های خود را در اختیار شما نمی‌گذارد، چون کپی رایت جستجو را ندارند. کتاب‌های گوگل را نمی‌توانید ویرایش کنید و نیز حق دانلود آنها را ندارید.

طی سال‌های 1971 تا 1993 شما حدود صد متن الکترونیکی تولید کردید، بعد در کمتر از 9 سال چندین هزار کتاب دیگر اضافه شد. چه اتفاقی افتاد؟

برای بسیاری از مردم درک 2 برابر شدن در آمار دشوار است. در سال 1991 ما می‌توانستیم ماهانه یک کتاب الکترونیکی تولید کنیم. در آن زمان این رقم انقلابی عظیم محسوب می‌شد. اگر چه مردم بر این باور بودند که قادر به ادامه راه نخواهیم بود؛ اما ما برنامه‌ریزی کردیم هر ساله تولید خود را 2 برابر کنیم و تقریبا در بیشتر ماه‌ها نیز موفق بودیم.

می‌توانید درخصوص میزان دانلود نیز آماری بدهید؟

کم و بیش می‌توان گفت دادن چنین آماری ناممکن است. زیرا ما کنترل مستقیم بر هیچ چیز نداریم. اما به یقین می‌گویم که هزاران سایت در گوشه و کنار دنیا فایل‌های ما را برای دانلود گذاشته‌اند. آماری که می‌توانم به شما بدهم درباره سایت خودمان است یعنی تنها سایتی که در کنترل ماست: مردم از این سایت ماهانه بیش از یک میلیون کتاب می‌گیرند.

اغلب همین مردم بشدت از اینترنت انتقاد می‌کنند و آن را «اسباب‌بازی ثروتمندان به زبان انگلیسی» می‌نامند. طرح‌ گوتنبرگ نیز بیشتر شامل متن‌هایی به زبان انگلیسی متعلق به جهان غرب است. تمایل دارید آن را چندفرهنگی‌تر و چندزبانه‌تر کنید؟

تا حدی که در توان داشته باشم همه زبان‌ها را تشویق به گسترش در طرح‌ می‌کنم. تا به امروز ما به زبان‌های انگلیسی، لاتین، فرانسه، ایتالیایی، آلمانی، اسپانیایی، چینی، ژاپنی، سوئدی، دانمارکی، ولزی، پرتقالی، هلندی قدیم، بلغاری، هلندی  فلاندری، یونانی و عبری مطلب داریم. روی متن‌هایی به زبان‌های فرانسه قدیم، لهستانی، روسی، رومانیایی و فارسی نیز کار می‌کنیم. نمی‌دانم می‌توان ریاضیات را نیز زبان به شمار آورد؟ واقعا شگفت‌زده شدم وقتی دیدم مردم چقدر به کتاب‌هایی با موضوع این علم علاقه‌مندند.

چرا کمتر نشانی از تصویر (شامل فیلم یا عکس) و صدا می‌بینیم؟

اتفاقا ما چند بار آن را نیز امتحان کردیم، اما بازخورد چندانی دریافت نکردیم. با این همه ما قالب‌های گوناگون را آزمایش خواهیم کرد. همچنین در نظر داشته باشید این فایل‌ها حجم بسیاری دارند. فیلم کوتاه ما درباره فرود انسان بر ماه دو برابر مجموع شکسپیر و کتاب مقدس در قالب غیرفشرده است. این فیلم تنها یکی دو دقیقه است و کیفیت آن نیز بسیار پایین است. فکرش را بکنید که یک فیلم کامل چقدر جا اشغال خواهد کرد، حتی اگر با کیفیت پایین باشد.

در آینده باوجود کتاب‌های برخط (آنلاین) طرح‌ گوتنبرگ آیا کتابخانه‌ها همچنان اهمیت خواهند داشت؟

این طور نیست که من باور داشته باشم کتابخانه‌ها اهمیت ندارند. به گمان من آنها با وجود کتاب‌های الکترونیکی همانقدر تغییر خواهند کرد که با اختراع دستگاه چاپ گوتنبرگ [تغییر کردند]، طی 50 سال شمار کتاب‌های الکترونیکی بیش از کتاب‌های کاغذی خواهد بود همان طور که وقتی گوتنبرگ سر رسید، طی 50 سال شمار کتاب‌های کاغذی از مجموع نسخه‌های خطی طول تاریخ افزون شد. علاوه بر آن با توسعه هاردهای غول‌پیکر و کاهش قیمت آنها روزی خواهد رسید که رایانه‌های شخصی به قالب کتابخانه‌های شخصی درخواهند آمد.

به شخصه فکر می‌کنم کتابخانه‌ها همان طور که فیلم، موسیقی و مانند آن را در خود جای می‌دهند می‌توانند کتاب‌های الکترونیکی نیز داشته باشند. کم و بیش مطمئنم همان بحث‌هایی که در گذشته هنگام تغییر شکل سنگ‌نوشته به الواح گلی، سپس پاپیروس و در نهایت کاغذهای امروزی درگرفت، اکنون نیز پیش آمده است. همه ما اصطلاح «بر سنگ حک شده» را می‌شناسیم، آن را وقتی به کار می‌بریم که بخواهیم بر واقعیتی تأکید کنیم، اما چه کسی واقعا برای یافتن یک متن سراغ سنگ‌ می‌رود؟! ما کتاب‌هایی داریم که از مصر باستان، یونان، روم و چین به ما رسیده و البته نباید فراموش کنیم که اغلب آنها از طریق زبان عربی به ما رسیده است. به هر صورت مولفان آن کتاب‌ها وقتی امروز کتاب‌های ما را ببینند، شاید نتوانند تشخیص دهند چون از نظر ظاهر تفاوت اساسی با هم دارند.

مترجم: احمد پرهیزی / منبع: basement