تجزیه و تحلیل ساختاری و محتوایی اخبار ساعت 21شبکه اول سیما

تصاویر ذهنی ما از واقعیات تا حد زیادی توسط وسایل ارتباط جمعی شکل می گیرد. والتر لیپمن در سال 1922 با نوشتن «کتاب افکار عمومی» بر نقش وسایل ارتباط جمعی در توصیف جهان پیرامون ما تاکید کرده است . به نظر لیپمن ، ما برای دریافت اطلاعات مربوط به موضوعات مختلف ، شخصیت ها و موقعیت هایی که نسبت به آنها دارای احساس مثبت یا منفی هستیم ، به رسانه ها وابسته ایم . رسانه های خبری ، بسیاری از تصورات ذهنی ما را شکل می دهند. وی این مطلب را در فصل اول کتاب خود با عنوان «جهان خارج و تصورات موجود در ذهن ما» نقش وسایل ارتباط جمعی در اطلاع رسانی ، یعنی قرار گرفتن بین واقعیات و مخاطبان ، تاثیرات و نتایج متفاوتی در پی داشته است : از سویی دستیابی به اطلاعات و اخبار را در کوتاه ترین زمان ممکن تسهیل کرده است ، از سوی دیگر بین موارد منتقل شده و واقعیت ها همخوانی وجود ندارد. لیپمن ، در کتاب خود این تفاوت را نیز ذکر کرده است . وی بین محیط یعنی جهان عینی خارج و شبه محیط یعنی تصورات شخصی ما که توسط رسانه ها شکل می گیرد تمایز مشخصی قائل شده است .این تمایز را می توان در عمل نیز مشاهده کرد. بارها شاهد بوده ایم که رسانه های خبری از یک رویداد واحد، اخبار و گزارش های متفاوتی مخابره کرده اند. گاه این تفاوت به اندازه ای است که اصل رویداد را مخدوش و تحریف می کند. فاصله بین واقعیت ها و گزارش های خبری بیش از این که فردی و قائم به حرفه خبرنگار باشد، امری سازمانی است که از شیوه گزینش و پخش اخبار نشات می گیرد. نگاهی به مطالعات و پژوهش های صورت گرفته در این زمینه ، نشان می دهد که تحریف واقعیات در بخشهای خبری ، بیشتر ناشی از جانبداری و رعایت نکردن بی طرفی در گزینش و انعکاس رویدادهاست . جانبداری به شیوه های مختلف اعمال می شود و از طریق تنظیم ساختار و انعکاس خبرها بر فرایند اطلاع رسانی تاثیر می گذارد. اعمال این شیوه ، باعث ارائه تصویری مطلوب از رویدادها و تحولاتی است که موافق خواست و نظر متولیان رسانه است ؛ در مقابل از رویدادها و تحولاتی که موافق نظر مالکان رسانه نیست ، تصویری نامطلوب و منفی ارائه می شود. در میان وسایل ارتباط جمعی و پیامهای ارتباطی دنیای معاصر، اخبار تلویزیون ، چه به لحاظ نوع رسانه و چه به لحاظ نوع پیام ، بیش از سایر رسانه ها و پیامهایی که تولید می کنند، در شکل پذیری ذهنیت مخاطبان از واقعیت ها نقش دارند. نفوذ و تاثیر خبر، بیش از هر چیز از نیاز روزافزون انسانها به کسب اطلاعات و اخبار از رسانه ها بویژه از طریق تلویزیون که آسان ترین شیوه دسترسی به اخبار است ، نشات می گیرد. تلویزیون در طول شبانه روز، مخاطبان را چندین نوبت در جریان آخرین تحولات سیاسی و اجتماعی قرار می دهد، از این رو می تواند افکار عمومی را به دلخواه تحت تاثیر قرار دهد. در کنار این مطلب ، ویژگی واقع نگاری خبر، بر این تاثیر می افزاید. خبر به لحاظ محتوایی در گروه برنامه هایی که محتوای آن واقعی است و جنبه ساختگی ندارد، قرار می گیرد و مردم نیز چنین تصوری از آن دارند. بنابراین اخبار تلویزیون توسط متولیان رسانه به عنوان ابزاری مناسب برای تاثیرگذاری بر افکارعمومی و ایجاد تصاویر دلخواه به کارگرفته می شود. در پژوهش حاضر، اخبار ساعت 21 شبکه اول سیمای جمهوری اسلامی ایران در طول یک سال مورد بررسی قرار گرفته است . هدف اصلی این مقاله پاسخگویی به این پرسش است که ساختار و شیوه انعکاس اخبار سیاسی شبکه اول سیما چگونه است؛ و آیا در انعکاس رویدادهای سیاسی از این شبکه ، بی طرفی رعایت می شده است یا انعکاس اخبار توام با جهتگیری بوده است؛ .
چارچوب نظری

الف - نظریه های مرتبط با رسانه در این گروه ، می توان به نظریه های اندیشمندان مکتب انتقادی از جمله شیلر، گرامشی ، آلتوسر و نیز نظریه های مک کوئیل ، استورات هال و مکتب گلاسکو اشاره کرد که به علت رعایت اختصار، تنها نظریه های آلتوسر، هال و مکتب گلاسکو ذکر می شود. لوئی آلتوسر (Louis Althusser) معتقد است که ایدئولوژی نظامی است از تصورات ، اسطوره ها، ایده ها یا نظریه ها که انعکاسی از پایگاه اقتصادی نیست ؛ بلکه رویه ای قائم به خود است . ایدئولوژی از طریق ارائه اطلاعات کاذب ؛ اما به ظاهر واقعی ، به منظور زدودن تناقض از واقعیات موجود به کار گرفته می شود. ایدئولوژی نظامی هماهنگ را به تصویر می کشد که فاقد هر گونه منازعه داخلی است ... ایدئولوژی فرایند اجتماعی مستحکمی است که در موسسات عادی یعنی دستگاه های ایدئولوژیک دولت که شامل خانواده ، مدرسه ، کلیسا و رسانه است ، تولید می شود.» گردانندگان نظام حاکم ، دستگاه های ایدئولوژیک دولت و بویژه وسایل ارتباط جمعی را به نحوی اداره می کنند که قدرت موجود را مشروع و موجه جلوه دهند و با جلب اعتماد عمومی ، تداوم آن را حفظ کنند. نظریه دیگری که در گروه مطالعات فرهنگی اندیشمندان انگلیسی مطرح می شود، متعلق به استوارت هال (Stuart Hall) است . به نظر هال رسانه دقیقا نظم سیاسی مستقر را با متمرکز کردن توجه و علاقه عمومی بر دامنه محدودی از مطالب مورد حمایت قرار می دهد. چنین پوششی ، اجماعی گسترده را درباره این موضوع ها به وجود آورده و سپس توسعه می دهد؛ ضمن آن که موضوع ها یا دیدگاه های دیگر را نادیده می گیرند. نخبگان موجود به عنوان تنها سخنگویان موثر و مشروع معرفی می شوند که می توانند به مسائل عمومی بپردازند.» وی مشخصا در خصوص اخبار معتقد است که خبر با اشاعه مفاهیمی چون اجتماع ، ملت ، توافق و افکار عمومی ، اتحاد یا هماهنگی خیالی را ترویج می کند. بغیر از نظریه استورات هال ، مطالعات گروه رسانه ای گلاسکو نیز در گروه مطالعات فرهنگی جای می گیرد. به نظر اندیشمندان این مکتب ، «مفهوم بی طرفی تنها یک ایده آل است و خبرها آیینه واقعیات نیستند... شیوه انتخاب ، ارائه و تدوین رویدادها به گونه ای است که در نهایت در خدمت صاحبان قدرت باشد.» اصلی ترین گزاره های اندیشه مکتب گلاسکو در خصوص خبر عبارتند از: اهمیت ذاتی ، دلیل گزارش رویدادها نیست ؛ بلکه معیارهای پیچیده گزینش خبر نقش اصلی را ایفا می کنند، خبر پس از انتخاب در معرض استحاله شدن قرار می گیرد. عوامل استحاله رویدادها عبارتند از: از شکل درج و پخش اعم از خط، صدا و تصویر، خواص فیزیکی و فنی رسانه ها و شکل کاربرد آنها. جانبداری تقریبا در اکثر خبرها وجود دارد ؛ زیرا نهادهایی که اخبار را مخابره و ارائه می کنند ، خاستگاه های اجتماعی و اقتصادی وسیعی دارند. لذا خبرها همواره از یک زاویه ویژه ارائه می شوند.

غلامرضا محمدی مهر