فیل‌نامه نوجوان ایرانی

حکایت «فیل در تاریکی» مولانا، تمثیلی از ناتوانی انسان در شناخت کامل حقیقت است؛ هرکس با لمس بخشی از فیل، تصویری ناقص از آن در ذهن داشت. وضعیت ما در شناخت «نوجوان امروز» نیز چنین است؛ هر نهاد، رسانه یا کارشناس از زاویه‌ای محدود به این پدیده می‌نگرد و تصویری خاص از او ارائه می‌دهد، اما برای درک واقعیت نوجوان، باید به میدان گفت‌و‌گو و مشاهده مستقیم بازگشت. 

نوجوانی در ترازو‌های ناهمگون
در جامعه ما، نوجوانی به شیوه‌های گوناگون توصیف می‌شود؛ برخی آن را دوره‌ای پرتنش و بحران‌زا می‌دانند و گروهی دیگر فرصتی برای رشد و شکوفایی استعدادها. برای بعضی خانواده‌ها، ارتباط با نوجوان کاری دشوار و پرچالش است و برای برخی دیگر، تجربه‌ای آموزنده و همراه با فرصت. 
رسانه‌ها نیز در بازنمایی نوجوان، بیشتر بر وجه تهدیدآمیز او تاکید دارند. ذهن انسان، بنا بر سازوکار شناختی‌اش، تصویر نوجوان آسیب‌دیده یا ناکام را بیش از نوجوان موفق و خلاق در حافظه نگه می‌دارد. نتیجه آن است که در گفتمان عمومی، نوجوان اغلب با بحران تعریف می‌شود نه با توانمندی. 
اما پرسش اساسی این است: واقعیت نوجوان کدام است؟ برای یافتن پاسخ، باید از نگاه‌های بیرونی فاصله گرفت و با خود نوجوان به گفت‌و‌گو نشست. 

ارتباط با نوجوان؛ سهل و ممتنع
ارتباط با نوجوان نه دشوار است و نه آسان؛ بلکه از امور «سهل و ممتنع» به‌شمار می‌آید. نوجوان پیش از آنکه هنجارشکن یا طغیان‌گر باشد، نیاز دارد دیده و شنیده شود. 
گفت‌وگوی مؤثر با نوجوان مستلزم صبر، توجه و درک متقابل است. شنیدن او، نخستین گام برای فهم دنیای درونی‌اش است. در سایه همین ارتباط صمیمانه است که می‌توان تفاوت میان نیاز، علاقه و رفتار او را شناخت و از سطح داوری‌های شتابزده فاصله گرفت. 

هویت؛ مساله اصلی دوره نوجوانی
همه بزرگسالان روزگاری از مسیر نوجوانی گذشته‌اند و کم‌وبیش با دگرگونی‌های آن آشنا هستند. با این حال، در جهان پیچیده امروز، این مرحله از زندگی، معنای تازه‌ای یافته است. نوجوان با پرسشی بنیادین و در عین حال دشوار روبه‌روست‌: «من کیستم؟»
این پرسش، سرچشمه بسیاری از رفتار‌ها و نوسانات روحی اوست. از تغییر در ظاهر و گفتار گرفته تا تجربه‌گری‌های گاه متناقض، همگی تلاشی برای یافتن پاسخ به همین پرسش‌اند. اگر این پرسش بی‌پاسخ بماند، نوجوان گرفتار بحران هویت و سردرگمی نقش می‌شود. در عین حال، همین ویژگی جست‌وجوگرانه فرصتی برای رشد است. اگر از دوران کودکی، زمینه‌های تصمیم‌گیری آگاهانه و خودشناسی پرورش یافته باشد، دوره نوجوانی می‌تواند به مرحله‌ای سازنده و تعیین‌کننده در مسیر شکل‌گیری هویت فردی و اجتماعی تبدیل شود؛ هویتی که ریشه در ارزش‌های فرهنگی و باور‌های انسانی دارد. 

مصرف کالای فرهنگی؛ درگاه شناخت نوجوان امروز
تفاوت اصلی نوجوان امروز با نسل‌های پیشین را باید در مصرف کالای فرهنگی جست. 
کتاب‌ها، فیلم‌ها، بازی‌های رایانه‌ای، شبکه‌های اجتماعی و موسیقی، محصولاتی هستند که دنیای درونی نوجوان را شکل داده و مسیر فکری او را جهت می‌دهند. با گسترش فناوری و دسترسی گسترده به اینترنت، نوجوان امروزی در جهانی بی‌مرز از داده‌ها و محتوا‌ها زندگی می‌کند. در‌چنین شرایطی، پرسش مهمی پیش روی نهاد‌های فرهنگی و هنری قرار دارد:
آیا محصولات فرهنگی ما واقعا برای نوجوان طراحی شده‌اند؟ و اگر چنین است، تا چه اندازه با نیاز واقعی او همخوانی دارند؟
بررسی بخشی از تولیدات داخلی نشان می‌دهد که اغلب، فاصله‌ای محسوس میان تولیدکننده و مخاطب وجود دارد. برخی تولیدکنندگان نوجوانی را امتداد کودکی می‌پندارند و به تغییرات شناختی، اخلاقی و عاطفی این دوره بی‌توجه‌اند. از سوی دیگر، نوجوان امروز با انبوهی از تولیدات جهانی مواجه است که سلیقه و ذائقه‌اش را دگرگون کرده است. 
صرف تقلید از فرم محصولات خارجی، بدون درک نیاز درونی مخاطب، کارآمد نخواهد بود. نوجوان امروز، بیش از هر زمان دیگر، به معنا نیاز دارد. او به‌دنبال محصولی است که نه‌تنها جذاب باشد، بلکه با درون و هویت در حال شکل‌گیری‌اش گفت‌وگوکند. 
ما در عرصه تولید محصول یا برنامه فرهنگی، بیش از اندازه به سلیقه مخاطب توجه کرده‌ایم و از نیاز واقعی او غفلت ورزیده‌ایم. سلیقه، امری متغیر و گذراست، در حالی که نیاز، ریشه در سرشت انسانی دارد. تولید فرهنگی مؤثر زمانی شکل می‌گیرد که میان این دو، توازن و تعادل برقرار شود؛ به‌عبارتی می‌توان «ذائقه نسل نوجوان» را برآیند سلیقه و نیاز او تعریف کرد. «ذائقه‌شناسی» یکی از مهم‌ترین مسائلی است که در شناخت نوجوان می‌بایست مورد توجه پژوهشگران، برنامه‌ریزان و تصمیم‌گیران قرار گیرد. 

نوجوان، آینه آینده
نوجوان، نه چالش و مساله‌ای برای حل‌کردن، بلکه آیینه‌ای برای شناخت آینده جامعه است. شناخت او مستلزم نگاهی جامع، شنیدن صبورانه و ارتباطی دوسویه است. 
اگر نهاد‌های فرهنگی، خانواده‌ها و کنشگران اجتماعی، به‌جای قضاوت، با نوجوان وارد گفت‌و‌گو شوند، می‌توانند معنای تازه‌ای از «رشد» را در رفتار و اندیشه او ببینند. 
در پس ظاهر پرهیاهوی نوجوان، جست‌وجویی عمیق برای معنا، هویت و تعلق جریان دارد. آنگاه که ما نیز به‌جای بازنمایی‌های ناقص، سهمی در شنیدن و فهمیدن او داشته باشیم، نوجوانی نه تهدید، که فرصتی برای نوسازی فرهنگی جامعه خواهد بود.