خطر سقف های لرزان

براساس اعلام سازمان آتش‌نشانی، از کل ساختمان‌های ناایمن پایتخت، نزدیک به ۵۰ هزار ساختمان در رده میان‌خطر، حدود ۳۰۰۰ ساختمان کم‌خطر و حدود ۲۷ هزار ساختمان پرخطر قرار دارد که نیازمند مداخله فوری است. حتی قلب تپنده اقتصاد پایتخت نیز از این قاعده مستثنی نیست؛ بازار تهران با ۸۲۹ ساختمان پرخطر و ۱۱ ساختمان بحرانی در وضعیت نگران‌کننده‌ای به‌سر می‌برد.
به گفته کامران عبدولی، معاون پیشگیری سازمان آتش‌نشانی، ساختمان‌های بحرانی بازار شامل سرای وحید، سرای حاج‌ملاعلی، سرای سیدولی، سرای اتفاق، پاساژ شناسا، پاساژ زورخانه، پاساژ وحدت، پاساژ بلور، سرای باغچه علی‌گوله، سرای رشتی و پاساژ طلازاده است. علاوه بر مراکز تجاری، نام بیمارستان‌های اصلی پایتخت همچون سینا، شهدای یافت‌آباد، امام‌خمینی و رسول‌اکرم نیز در فهرست ساختمان‌های بحرانی جای گرفته‌اند. البته در این میان، نمونه‌های امیدوارکننده‌ای از عزم جدی برای شکستن این چرخه معیوب هم به چشم می‌خورد. اقدام اخیر شهرداری در پلمب دو مرکز تجاری شانزلیزه و آلومینیوم، نشان می‌دهد که اراده‌ای برای عبور از مرحله هشدار به عمل وجود دارد. این اقدام اگرچه دیرهنگام و ناکافی اما گامی روبه‌جلو در مسیر ایمنی شهروندان است و تداوم آن منجر به عبور از چرخه همیشگی هشدار و بی‌توجهی خواهد شد.
   
ریشه‌های ناایمنی ساختمان‌ها
در پایتختی که بر گسل‌های فعال بنا شده‌، بحران ایمنی ساختمان‌ها دیگر یک هشدار نیست؛ واقعیتی است که با فاجعه پلاسکو، آتش‌سوزی بیمارستان سینا و فروریزش ساختمان در خیابان جمهوری و ده‌ها حادثه دیگر چهره خونین خود را نشان داده است. این حوادث تلخ، تنها نمادی از شکاف عمیق بین قوانین مصوب و ضعف اجرایی نیست، بلکه زنگ خطری است برای نظام نظارتی که در سال‌های گذشته به‌رغم هشدارهای مکرر، تحول بنیادینی را رقم نزده است. محمد حقانی، کارشناس شهرسازی در گفت‌وگو با جام‌جم، ریشه این بحران را در بی‌قانونی و ضعف نظارت می‌داند و معتقد است حتی در مواردی که قوانین و ضوابط ساخت‌وساز وجود دارد، نه تنها آنها رعایت نمی‌شود بلکه نظارت کافی بر اجرای‌شان نیز صورت نمی‌گیرد؛ موضوعی که جلال ملکی، سخنگوی سازمان آتش‌نشانی نیز با آن موافق است و نبود چارچوب قانونی کافی و عدم نظارت مستمر را باعث تداوم خطر در ساختمان‌های قدیمی با تغییر کاربری‌های غیرایمن می‌داند. 
اما این تمام ماجرانیست.طی چند سال اخیرحتی نوسازی‌های ظاهری نیز نتوانسته ایمنی واقعی راتضمین کنند. ساختمان‌های نوساز در مناطق پرخطر مثل نیاوران و شهرری و با تراکم‌های غیرمجاز، خود به کانون‌های جدید خطر تبدیل شده ‌است. کارشناسان هشدار می‌دهند که این نوسازی‌ها فقط در ظاهر ایمنی ایجاد می‌کند، در حالی‌که بدون رعایت ظرفیت محیطی و الزامات فنی، همان خطرات جانی و مالی به قوت خود باقی است. متأسفانه به‌رغم به‌روزرسانی مبحث سوم مقررات ملی ساختمان از سال ۱۳۹۵ و تشدید سختگیری‌ها، به‌دلیل عدم اجرای طرح‌های جامع، ساخت‌وساز در مناطق پرخطر و نصب تأسیسات غیراستاندارد،روزبه‌روز برریسک زلزله وحوادثی مانندآتش‌سوزی می‌افزاید.این پارادوکس خطرناک‌تدوین قوانین پیشرفته در کنار اجرای ضعیف، همان تهدیدی بوده که این روزها پایتخت را در معرض بحرانی بزرگ‌تر قرار داده است.
   
از تئوری تا عمل
در مسیر ایمن‌سازی ساختمان‌های تهران، حداقل پنج دستگاه نظارتی ازجمله سازمان نظام مهندسی، سازمان آتش‌نشانی، شهرداری، وزارت راه و شهرسازی و قوه قضاییه نقش دارند. با این‌حال تجربه نشان می‌دهد تعدد نهادهای ناظر در مواردی به ایمنی بیشتر منجر نشده، بلکه گاه به فرآیند کاغذبازی و فاقد اثربخشی تبدیل شده است. این پراکندگی مسئولیت‌ها در مواقعی باعث شده تا نظارت مؤثری وجود نداشته باشد و هر نهاد فقط به بخشی از فرآیند توجه کند. آن‌طور که این کارشناس شهرسازی می‌گوید، در میان دستگاه‌های مرتبط با بحث ایمنی ساختمان‌ها، سازمان‌های ناظر مانند سازمان نظام مهندسی و سازمان آتش‌نشانی نقش کلیدی در این زمینه دارند و مهندسان ناظر باید با دقت تمام ضوابط را رعایت کنند و از هرگونه کوتاهی یا امضا‌فروشی جلوگیری شود. البته او یادآوری می‌کند که تشکیلات جدیدی در سازمان آتش‌نشانی ایجاد شده که ساختمان‌های ناایمن را شناسایی و پیگیری می‌کند و تاکنون موفق شده بخش قابل‌توجهی از ساختمان‌های پرخطر را شناسایی کند. از سوی دیگر وجود نهادهای نظارتی در حوزه ساخت‌وساز تهران، زمانی به ایمنی می‌انجامد که مدیریتی یکپارچه و عاری از کوتاهی، مانع از ورود پیمانکاران غیرمتخصص و ساخت وسازهای غیراستاندارد شود. 
کارشناسان معتقدند اکنون ضعف مدیریت ساخت و سرمایه‌گذاری یکی دیگر از عوامل مهم در ایجاد ساختمان‌های ناایمن است چراکه برخی سرمایه‌گذاران و پیمانکاران بدون رعایت استانداردهای لازم اقدام به ساخت ساختمان‌های بلندمرتبه می‌کنند. به گفته حقانی، سازمان‌های ناظر باید از ورود افراد غیرمتخصص به حوزه ساخت‌وساز جلوگیری کرده و اطمینان حاصل کنند که پروژه‌ها توسط پیمانکاران متخصص و دارای استاندارد اجرا شود. حادثه پلاسکو نمونه‌ای از پیامدهای این ضعف مدیریتی بود، زیرا ساختمان نه فقط ضوابط ایمنی را رعایت نکرده‌، بلکه مواد قابل اشتعال در طبقات آن انبار شده بود و این ترکیب باعث شد حادثه‌ای تلخ رخ دهد که با مدیریت بهتر و رعایت ضوابط، قابل‌پیشگیری بود.
   
پیشگیری در کنار درمان
اگرچه مدت‌هاست که نهادهای نظارتی اقداماتی را در زمینه ایمن‌سازی ساختمان‌ها آغاز کرده‌اند اما شتاب این اقدامات با خطراتی که پایتخت را تهدید می‌کند، همخوانی ندارد.حقانی ریشه این کندی را قرار داشتن اکثر ساختمان‌های ناایمن در بخش خصوصی و عدم توان مالی آنها برای رفع خطر می‌داند. البته در کنار تلاش برای ایمن‌سازی ساختمان‌های ناایمن، کارشناسان شهری نسبت به موضوع دیگری نیز هشدار می‌دهند.به عقیده آنها ازاین پس نباید هیچ ساختمان ناایمنی در تهران ساخته شود‌.
‌‌ این کارشناس شهرسازی درهمین راستا تاکید می‌کند: اجرای دقیق طرح‌های جامع و تفصیلی شهر، نظارت مستمر سازمان نظام مهندسی و شهرداری و پایش مداوم ساختمان‌ها توسط سازمان آتش‌نشانی باید همزمان انجام شود تا از تکرار این مشکل جلوگیری شود. همچنین رعایت استانداردها در تمامی مراحل ساخت، ازطراحی تا بهره‌برداری و نظارت بر اجرای دقیق تأسیسات برقی و مکانیکی، نقش اساسی در کاهش ریسک‌های ایمنی دارد و باید به‌عنوان یک اولویت جدی در برنامه‌ریزی شهری قرار گیرد.
   
راهکار چیست؟
با توجه به تحلیل‌های کارشناسان از بحران ساختمان‌های ناایمن در تهران، سه راهکار فوری برای رویارویی با این چالش پیشنهاد می‌شود. حقانی می‌گوید: ابتدا ایجاد سامانه یکپارچه نظارتی بین نهادهای کلیدی شامل شهرداری، نظام مهندسی و آتش‌نشانی با اختیارات فراگیر ضروری است. این سامانه باید توانایی توقف فوری هرگونه ساخت‌وساز غیراستاندارد و پلمب پروژه‌های متخلف را داشته باشد. علاوه بر آن، اجرای طرح احرازصلاحیت اجباری برای تمام پیمانکاران و ناظران ساختمانی باید در دستور کار قرار گیرد. این امر همراه با ایجاد سامانه شفاف رتبه‌بندی پیمانکاران براساس سوابق اجرایی و کیفیت پروژه‌های انجام‌شده، می‌تواند از ورود غیرمتخصصان به حوزه ساخت‌وساز جلوگیری کند. 
همچنین اجرای برنامه‌ضربتی بازرسی دوره‌ای تمام ساختمان‌های بالای۱۰سال وابلاغ اخطارهای الزام‌آوربرای مقاوم‌سازی ساختمان‌های پرخطر با تعیین مهلت‌های مشخص از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.این سه اقدام فوری می‌تواند در بازه زمانی کوتاه‌مدت، سدی محکم دربرابرساخت‌وسازهای غیراستانداردجدید ایجادکرده وهمزمان ساختمان‌های پرخطر موجود را شناسایی و مدیریت کند.