فرصت و تهدید هوش مصنوعی در آموزش‌

اما پرسش اصلی این است: آیا این ابزارهای هوشمند واقعا به رشد فکری ما کمک می‌کنند یا ما را به انسان‌هایی وابسته و تنبل تبدیل خواهند کرد؟
   
چاقوی دو‌لبه یادگیری
هوش مصنوعی در ذات خود ابزاری بی‌طرف است‌؛ همانقدر که می‌تواند مسیر آموزش را تسهیل کند، می‌تواند باعث افت کیفیت یادگیری نیز شود. تصور کنید دانشجویی که برای حل یک مساله ریاضی به کمک نیاز دارد‌؛ هوش مصنوعی می‌تواند گام‌به‌گام راهنمایی‌اش کند تا خودش به پاسخ برسد. این استفاده، نمونه‌ای از بهره‌گیری هوشمندانه و مکملی از فناوری است. 
اما وقتی همین دانشجو تنها سؤال را وارد می‌کند و پاسخ نهایی را کپی می‌کند، دیگر یادگیری رخ نداده است. به‌تعبیر یکی از اساتید دانشگاه تهران، «در این حالت، هوش مصنوعی جای تفکر را می‌گیرد، نه این‌که آن را تقویت کند.»
مطالعات متعددی نیز این نگرانی را تایید می‌کنند. پژوهشی دردانشگاهMITنشان داده است که استفاده مکررازمدل‌های زبانی، به‌ویژه درمراحل اولیه تحصیل،منجر‌به نوعی تنبلی‌شناختی(Cognitive Laziness)می‌شود‌؛وضعیتی که درآن دانشجو ترجیح می‌دهد به‌جای فکر‌کردن، به پاسخ آماده اعتماد کند.نتیجه آن،کاهش قدرت تمرکز، ضعف درتحلیل وافت توانایی حل مساله است. 
   
میانبر یا مانع؟
یکی از دلایل اصلی رواج این پدیده، فشار زمانی و حجم بالای تکالیف درسی است. دانش‌آموزان و دانشجویان، برای رهایی از استرس و صرفه‌جویی در وقت، به سراغ میانبر می‌روند و هوش مصنوعی را به‌عنوان «راه‌حل سریع» انتخاب می‌کنند. 
اما این میانبر، در عمل، آنها را از مسیر اصلی یادگیری دور می‌کند. معلمان گزارش داده‌اند که بسیاری از دانش‌آموزان حتی برای وظایف ساده‌ای مانند خلاصه‌نویسی، از ابزارهای هوش مصنوعی کمک می‌گیرند. 
در نتیجه، مهارت‌های پایه‌ای مانند تمرکز، استدلال و حافظه تحلیلی، به‌تدریج تضعیف می‌شوند. به‌گفته‌ یکی از معلمان دبیرستان در تهران: «دانش‌آموزان امروز، پاسخ را سریع‌تر از هر زمان دیگری پیدا می‌کنند اما کمتر از گذشته می‌فهمند که چرا آن پاسخ درست است.»
براساس گزارش ResearchGate در سال ۲۰۲۴، بیش از ۷۰ درصد دانشجویان دانشگاه‌های بزرگ جهان حداقل یک‌بار از هوش مصنوعی برای انجام مستقیم تکالیف استفاده کرده‌اند. از این میان، نزدیک به نیمی گفته‌اند که بدون کمک این ابزارها قادر به انجام وظایف خود نیستند.این آمار نشان می‌دهد که وابستگی به فناوری، از مرحله‌ «ابزار کمکی» عبور کرده و به مرحله‌ «وابستگی ذهنی» رسیده است. 
از سوی دیگر، این روند فقط به یادگیری فردی محدود نمی‌شود. کارشناسان هشدار می‌دهند که اگر این الگو ادامه پیدا کند، نظام آموزشی در سطح کلان نیز آسیب خواهد دید. زیرا در آینده‌ای نه‌چندان دور، نسل جدیدی از فارغ‌التحصیلان خواهیم داشت که دانش دارند اما تفکر تحلیلی ندارند.از منظر روان‌شناسی شناختی، استفاده مفرط از فناوری‌های پاسخگو باعث تغییر در ساختار ذهن می‌شود. مغز انسان با تمرین و چالش رشد می‌کند اما وقتی پاسخ‌ها همیشه آماده باشد، مسیرهای عصبی مرتبط با تفکر انتقادی و حل مساله به‌تدریج تضعیف می‌شود. 
به‌گفته‌ دکتر مارک کارتر از دانشگاه آکسفورد، «هوش مصنوعی با ارائه پاسخ فوری، مقاومت ذهنی را کاهش می‌دهد. مغز، دیگر نیازی به تقلا برای یافتن پاسخ نمی‌بیند و همین مساله، آغاز یک افت شناختی تدریجی است.»
وابستگی به هوش مصنوعی اگر کنترل نشود، می‌تواند آینده آموزش را به‌خطر بیاندازد. تصور کنید نسلی از دانش‌آموختگان را که در محیط کار نیز منتظر «پاسخ‌های آماده» از ماشین هستند. در دنیایی که خلاقیت، تحلیل و ابتکار ارزشمندترین مهارت‌ها محسوب می‌شود، چنین نسلی به‌سختی می‌تواند رقابت کند.همچنین، تداوم این روند باعث فاصله‌گرفتن دانش‌آموزان از مفهوم «لذت یادگیری» می‌شود‌؛ همان احساسی که انگیزه اصلی پیشرفت علمی است. 
   
راهی به سوی استفاده مسئولانه
برای مقابله با این روند، نیاز به رویکردی چندلایه و متعادل وجود دارد: 
معلمان باید تکالیفی طراحی کنند که هوش مصنوعی را تنها به‌عنوان ابزار کمکی به‌کار گیرد، نه جایگزین تفکر. 
دانش‌آموزان باید بیاموزند چگونه از AI برای ایده‌پردازی، تمرین و تحلیل استفاده کنند، نه برای تولید پاسخ نهایی. 
سیاست‌گذاران آموزشی نیز باید آموزش «سواد هوش مصنوعی» را جدی بگیرند تا دانش‌آموزان یاد بگیرند مرز بین کمک و وابستگی کجاست.  
درنهایت، هوش مصنوعی دشمن آموزش نیست‌؛ نحوه استفاده ما از آن است که تعیین می‌کند در مسیر رشد قرار داریم یا سقوط.  اگر یاد بگیریم از این ابزار برای تقویت تفکر و خلاقیت بهره ببریم، آینده‌ای درخشان در انتظار آموزش است اما اگر اجازه دهیم AI جای ذهن ما را بگیرد، نسلی خواهیم ساخت که شاید باهوش‌تر باشد اما کمتر می‌اندیشد.