در پی حملات اسرائیل که از بامداد ۲۳ خرداد آغاز شد، دولت و شورای شهر تهران با اقدامی هماهنگ، زیرساخت‌های عمومی نظیر ایستگاه‌های مترو، مساجد و مدارس را به پناهگاه‌هایی امن برای حفاظت از شهروندان تبدیل کرده‌اند. فاطمه مهاجرانی، سخنگوی دولت، با تأکید بر این‌که «ما هرگز خواستار جنگ نبوده‌ایم اما برای حفاظت از مردم آماده‌ایم»، اعلام کرد: این اماکن از شب گذشته به صورت ۲۴ ساعته در دسترس هستند. مهدی چمران، رئیس شورای شهر تهران نیز از برنامه‌ریزی با شهرداری، معاونت عمرانی، استانداری و فرمانداری تهران به منظور انجام هماهنگی‌های لازم جهت تعیین مکان‌های امن برای شهروندان خبر داد. این تصمیم در شرایطی اعلام‌شده که پدافند هوایی ایران در شهرهایی مانند تهران، اصفهان، زنجان و اهواز فعال بوده و رسانه‌های رسمی بسیاری از حملات را دفع‌شده گزارش کرده‌اند. با وجود این، تبدیل اماکن عمومی به پناهگاه‌ها نه‌تنها یک اقدام دفاعی بلکه حرکتی اجتماعی برای تقویت حس امنیت و همبستگی میان شهروندان است.
مترو امن است؟
متروها، به عنوان شریان‌های حیاتی شهر و مساجد و مدارس به عنوان نمادهای فرهنگی و اجتماعی، اکنون به فضاهایی برای اتحاد و آرامش مردم تبدیل شده‌اند. این اقدام بازتاب‌دهنده روحیه جمعی ایرانیان در مواجهه با بحران‌هاست. شهروندان تهرانی که پیشتر در بحران‌هایی مانند زلزله یا همه‌گیری کرونا شاهد همدلی عمومی بوده‌اند، اکنون نیز با استقبال از این تدابیر، آمادگی خود را برای همکاری با نهادهای دولتی نشان داده‌اند. اکنون که بیش از هر زمان دیگری کلانشهرهایی مانند تهران در معرض خطر قرار دارند، برنامه‌ریزی برای شرایط بحرانی دیگر یک انتخاب نیست بلکه ضرورتی حیاتی و اقدامی پیشگیرانه است. یکی از ارکان این آمادگی، تعیین و تجهیز پناهگاه‌های امن برای روزهای بحران است؛ فضایی قابل اتکا که جان شهروندان را در برابر حملات هوایی، زلزله یا دیگر فجایع احتمالی محافظت کند. در این میان، فضاهای زیرسطحی مانند ایستگاه‌های مترو، پارکینگ‌های عمومی و زیرزمین ساختمان‌ها، به‌عنوان گزینه‌هایی در دسترس مطرح می‌شود، روز گذشته مهدی چمران، رئیس شورای شهر تاکید کرد که به‌دلیل قرارگیری تونل‌های مترو در اعماق زمین، می‌توان از آنها به‌عنوان پناهگاه بهره برد. این اظهارات، همراه با وعده مهاجرانی برای تأمین نیازهای اولیه در پناهگاه‌ها، نشان‌دهنده تلاشی هماهنگ برای کاهش نگرانی‌های عمومی است. با این حال، در نظر گرفتن مترو به عنوان پناهگاه در میان کارشناسان محل بحث است.
احمد صادقی، رئیس کمیته شفافیت شورای اسلامی شهر تهران در گفت‌وگو با جام‌جم می‌گوید: یکی از کاربردهای مهم فضاهای زیرسطحی از جمله ایستگاه‌های مترو در زمان جنگ و بحران، پناه‌گیری مردم است. این فضاها به دلیل قرار گرفتن در زیر زمین، در برابر حملات هوایی، می‌توانند ایمن‌تر از فضاهای سطحی و محلی برای نجات جان شهروندان در مواقع اضطراری باشند. به همین دلیل در جلسه روز گذشته شورای شهر نیز بر همین موضوع تأکید و قرار شد سازمان مدیریت بحران با همکاری شرکت مترو این فضاها را آماده کند. آن‌طور که او می‌گوید، یکی از نکاتی که در بحث استفاده از متروها به عنوان پناهگاه باید مورد تأکید قرار بگیرد، بحث اطلاع‌رسانی و تسهیل دسترسی مردم به این فضاهاست. در شرایط خاص، باید امکان اعلام هشدار سریع و روشن برای شهروندان فراهم شود و ایستگاه‌های مترو در هر ساعتی از شبانه‌روز در دسترس عموم باشند.
در کنار نظرات موافق پناهگاه شدن متروها، برخی کارشناسان برداشت مثبت از چنین اقدامی را مشروط به رعایت چند نکته می‌دانند. فریبرز ناطقی‌الهی، عضو هیات علمی پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی به جام‌جم می‌گوید: در کشورهای دیگر، هنگام استفاده از مترو به‌عنوان پناهگاه، به مسائل متعددی از جمله طراحی ورودی‌ها و خروجی‌های اضطراری، سیستم تهویه مناسب، ذخایر اضطراری و دسترسی‌های جایگزین توجه شده است. این در حالی است که متروهای ما چنین زیرساخت‌هایی را به‌طور کامل در اختیار ندارند یا حداقل به‌طور عملیاتی برای شرایط بحرانی آماده نشده‌اند.
مترو یا میدان؟
در شهری مانند تهران که با تراکم بالای جمعیت و ساخت‌وسازهای انبوه روبه‌روست، تعیین محل‌های امن برای پناه‌گیری در شرایط اضطراری، اقدامی پیشگیرانه و حیاتی به‌شمار می‌رود. تجربه شهرهای بحران‌دیده در جهان نشان داده است که ثانیه‌ها در زمان وقوع حادثه می‌توانند سرنوشت‌ساز باشد؛ از همین‌رو، پیش‌بینی و آمادگی برای چنین لحظاتی نباید به بعد از وقوع بحران موکول شود. در این میان، دو رویکرد متفاوت در تعیین پناهگاه‌های شهری وجود دارد: برخی مسئولان و کارشناسان، فضاهای زیرسطحی مانند پارکینگ‌ها و زیرزمین خانه‌ها را امن‌تر می‌دانند، در حالی که گروهی دیگر، فضاهای باز مانند پارک‌ها، میدان‌ها و زمین‌های خالی را به دلیل دسترسی آسان، تهویه طبیعی و کاهش خطر ریزش سازه‌ها ترجیح می‌دهند. به گفته رئیس کمیته شفافیت شورای اسلامی شهر تهران، در خانه‌ها نیز امن‌ترین فضا، بخش‌های زیرزمینی است. او در گفت‌وگو با جام‌جم به مردم توصیه می‌کند اگر حمله‌ای صورت گرفت، از فضای زیرزمینی محل زندگی خود استفاده کنند. همچنین در ساختمان‌های بلندمرتبه و مجتمع‌هایی که پارکینگ زیرزمینی دارند، باید شرایط دسترسی ساکنان به این فضاها فراهم شود. برای مثال اگر پله‌های اضطراری مسدود شده یا وسایلی در مسیر قرار دارد، باید نسبت به رفع آنها اقدام شود. مهم‌ترین نکته این است که دسترسی به این فضاهای زیرزمینی به‌عنوان پناهگاه تسهیل شود.ناطقی اما نظر دیگری نیز دارد؛ آن‌طور که او توضیح می‌دهد در شرایط بحرانی می‌توان از فضاهای باز نیز به عنوان پناهگاه استفاده کرد؛ مانند پارک‌ها، میدان‌ها، زمین‌های خالی یا خیابان‌هایی که در مجاورت آنها ساختمان‌های بلند وجود ندارد، این فضاها از چند جهت ایمن‌تر است: درجه آزادی حرکت در آنها بیشتر است، دسترسی به هوا، منابع آب و امدادرسانی آسان‌تر انجام می‌شود و احتمال فروریختن سازه یا محبوس شدن افراد در آنها بسیار پایین‌تر است.
