سکوتی پر صدا؛ بازخوانی سیره اجتماعی امام محمد باقر (ع)

مقدمه

حضرت امام محمد باقر (ع) (۱۱۴ - ۵۷ قمری)، پنجمین امام از ائمه اهل‌بیت:، در یکی از مهم‌ترین مقاطع تاریخ اسلام می‌زیست؛ در آن دوران، از سویی دستگاه خلافت اموی در اوج اقتدار سیاسی قرار داشت و از سوی دیگر، اعتراضات مردمی در برابر استبداد سیاسی و انحراف دینی رو به فزونی گذاشته بود. در چنین شرایطی، امام باقر7 با اتخاذ راهبردی جامعه‌محور، با هدف اصلاح نرم اجتماعی، ضمن تمرکز بر روشنگری اجتماعی و پرهیز از رویارویی مستقیم با قدرت، عملکرد و سیره‌ای به یادگار گذارد که موجب تثبیت هویت تشیع بر پایه آموزه‌های اصیل اسلامی و معارف ثقلین (قرآن و اهل‌بیت:) گردید. این یادداشت، با رویکردی توصیفی ـ تحلیلی، به بررسی بخشی از ابعاد سیره اجتماعی آن حضرت می‌پردازد.

ساختار اجتماعی عصر امام باقر (ع)

درک ساختار اجتماعی و فرهنگی دوران حیات آن حضرت برای فهم دقیق‌تر سیره اجتماعی امام باقر (ع) ضروری است. عصر زندگانی ایشان را می‌توان دوره تثبیت قدرت امویان پس از واقعه عاشورا دانست. مهمترین شاخصه‌های این دوره را می‌توان این‌چنین دسته‌بندی نمود:

• نظام طبقاتی و اشرافیت قبیله‌ای بر جامعه اسلامی سایه افکنده بود؛
• ارزش‌های جاهلی در قالب دین‌نمایی دستگاه خلافت بازتولید می‌شد؛
• نهاد قضاوت و فقه رسمی در اختیار عالمان درباری قرار داشت؛
• قیام‌های متعددی از سوی سایر جریان‌های معترض علیه حاکمیت اموی صورت می‌گرفت. (مانند قیام توابین، مختار و...).

در این بافت موقعیتی، امام باقر(ع) در عین شناخت دقیق فضای سیاسی، به اصلاح اجتماعی و تبیین معرفت دینی اهتمام ورزید. مهمترین ارکان سیره اجتماعی امام به شرح زیر است:

مردم‌داری و ارتباط اجتماعی فعال

یکی از مهم‌ترین ابعاد سیره اجتماعی امام باقر(ع)، ارتباط گسترده و فعال ایشان با عموم مردم، به‌ویژه مستضعفان و اقشار فرودست جامعه بود. ایشان در مواجهه با مردم، از هرگونه تکلف و فاصله‌گذاری پرهیز می‌نمودند. گزارش‌های تاریخی متعددی بر ساده‌زیستی آن حضرت، حضور در میان مردم، و دستگیری از نیازمندان دلالت دارد.

امام در مزارع شخصی خود، دوشادوش سایر کارگران کار می‌کرد، حتی در هوای گرم مدینه نیز از کسب روزی حلال امتناع نمی‌کرد. و گاهی با کارگران بر سر زمین غذا می‌خورد.

امام برای حفظ کرامت انسانی مستمندان، شبانه و با چهره‌ای پوشیده، کیسه‌های پول را زیر در خانه‌های آنان می‌گذاشت. روزی یازده برده را آزاد کرد و به هر کدام سرمایه کار داد. او بارانی از مهر بود که بر سر نیازمندان می‌بارید.

وقتی همسایه یهودی امام بیمار شد. نه تنها به عیادتش شتافتند، بلکه داروهایش را شخصاً تهیه کردند. وقتی پرسیدند چرا اینقدر برای همسایه یهودی زحمت می‌کشید؟ فرمودند: مگر او همسایه من نیست؟! مگر در حقوق همسایگی فرقی بین مسلمان و غیرمسلمان هست؟! این نگاه انسانی، امروز می‌تواند چراغ راه روابط بین ادیان باشد.

این مردم‌داری برخاسته از نگاه توحیدی امام به کرامت انسان و نفی هرگونه تبعیض بر پایه دین، نژاد، قبیله یا طبقه بود.

اقدام فرهنگی و اصلاح اجتماعی

هرچند اقدامات فرهنگی و اصلاحی اسلام توسط رسول گرامی اسلام (ص) بنا نهاده شده بود، لکن، امام باقر (ع) نخستین پایه‌گذار مکتب علمی اهل‌بیت:، به معنای نهادی آن به شمار می‌رود. ایشان با تربیت شاگردان و ایجاد حلقه‌های علمی، بستری فراهم ساخت تا اندیشه و فقه و اخلاق اهل‌بیت(ع) به صورت نظام‌مند به جامعه منتقل شود. این اقدام علمی، در عین حال، کارکرد اجتماعی اصلاح‌گرانه داشت:

تربیت شاگردان و انتشار معارف

امام بیش از ۴۰۰ شاگرد برجسته داشت که در میان آنان می‌توان به چهره‌هایی چون زرارة بن أعین، محمد بن مسلم، جابر بن یزید جعفی و برید بن معاویه اشاره کرد. این شاگردان در مناطقی چون کوفه، مدینه، مکه و بصره به ترویج آموزه‌های آن حضرت پرداختند.

روشنگری و اصلاح فقه رسمی

امام با نقد روش اجتهادی حاکم در جامعه مانند قیاس و رأی، به تبیین فقه مستند بر قرآن، سنت پیامبر و اهل‌بیت:پرداخت. این نقدها نه تنها جنبه معرفتی، بلکه کارکرد اجتماعی داشتند؛ زیرا فقه رسمی، ابزار توجیه سلطه امویان بود.

مواجهه با انحرافات فکری و اخلاقی

در عصری که شمشیرها زبان گشوده بودند، امام با زبان علم و منطق پلی بر روی شکاف‌های مذهبی ساخت. یکی دیگر از مؤلفه‌های مهم سیره اجتماعی امام باقر (ع)، مقابله نظری و فرهنگی با جریان‌های فکری و اخلاقی منحرف بود که زمینه فروپاشی اخلاقی جامعه اسلامی را فراهم می‌کردند:

مرزبندی با غلات

امام به شدت با غلات (افراط‌گرایانی که ائمه :را تا حد الوهیت بالا می‌بردند) و کسانی که جعل حدیث می‌کردند مخالفت می‌کرد و آنان را اهل باطل می‌دانست.

نقد مرجئه و خوارج

امام با جریان‌های مرجئه که عمل را از ایمان جدا می‌کردند، و نیز با خوارج که قشری‌نگر و تکفیری بودند، برخورد علمی و استدلالی داشت. در مناظراتی، با بهره‌گیری از آیات قرآن، مبانی آنان را به چالش می‌کشید. مناظرات امام با دانشمندان دیگر مذاهب چنان تأثیری داشت که حسن بصری پس از یک مناظره گفت: این چنین دانشی تنها از خاندان پیامبر برمی‌آید. امام به شاگردانش می‌‌فرمود: هرگز به باورهای دیگران توهین نکنید، بلکه با دلیل و برهان سخن بگویید.

تقویت هویت تشیع

از اهداف کلان امام باقر (ع) تثبیت و تبیین هویت تشیع بود؛ هویتی که در آن، امامت به عنوان استمرار نبوت و مرجعیت دینی-اجتماعی مطرح بود. برای این منظور، آن حضرت در سه محور فعالیت کرد:

تبیین مقام امامت

امام امامت را نه صرفاً مقام معنوی، بلکه منصبی الهی و عهده‌دار هدایت جامعه در تمام ابعاد می‌دانست. آن حضرت امام را دارای نصّ الاهی، علم و عصمت می‌دانست و آن‌ها را از لوازم مدیریت اجتماع می‌شمرد.

 اهتمام به اصول اعتقادی شیعه

مفاهیمی مانند ولایت، رجعت، تقیه، و عدل الهی در آموزه‌های امام باقر (ع) تبیین شد. ایشان در قالب احادیث، جلسات خصوصی، و پاسخ به سؤالات، به تکوین نظام عقیدتی شیعه کمک کرد.

حفظ مرز اعتقادی با سایر فرقه‌ها

با وجود فضای التقاطی و کلام‌زده عصر اموی، امام تلاش کرد تا شیعه اثنی‌عشری را از دیگر نحله‌ها متمایز سازد و خطوط اعتقادی آن را روشن نماید.

تعامل محتاطانه با قدرت سیاسی

امام باقر(ع) در رویکرد سیاسی خود، جانب احتیاط و عقلانیت را برگزید. گرچه هیچ‌گاه حکومت اموی را مشروع ندانست، اما از درگیری مستقیم با آن پرهیز کرد؛ چرا که شرایط اجتماعی و عدم آمادگی عمومی، مانع قیام مسلحانه بود.

اخلاق اجتماعی امام

امام باقر (ع) الگوی اخلاق اجتماعی در تعامل با دوست و دشمن بود. ویژگی‌هایی چون حلم، مدارا، انصاف، و احترام به مخالفان در سیره عملی او بارز بود. وقتی از امام پرسیدند جامعه‌ی الهی چگونه ساخته می‌شود؟ امام راز توفیق را بخشیدن و بخشودن معرفی کرده فرمود: «با دستانی که می‌بخشند و دلی که می‌بخشاید».

جمع‌بندی و نتیجه

سیره اجتماعی امام محمد باقر(ع) نمونه‌ای از رهبری دینی ـ اجتماعی در دوره بحران‌های فکری، سیاسی و اخلاقی است. آن حضرت با تکیه بر آموزش، تربیت، نقد فکری و مردم‌داری، جامعه را برای تحولات بعدی آماده ساخت. این سیره، نه صرفاً یک کنش فردی، بلکه راهبردی جامعه‌محور برای احیای اسلام و تثبیت هویت شیعی در دل جامعه بود.