شیعیان‌؛ پیشتازان دین‌ودانش‌پژوهی

حوزه‌های علمیه اسلامی از سده‌های نخست اسلام و به‌ویژه پس از تولدشان ذیل توجه و مراقبت معصومان و شاگردان مکتب آنان پاگرفت تا رویکرد ویژه دینی پیامبر آخرالزمان در عموم شاخه‌ها و شعب علمی تسری یافته و باعث نشر آن معارف در میان دیگر نسل‌ها و عصرها شود. این امر عظیم، شایسته مکتبی بود که بنیاد آن بر کتاب الله استوار بود و پیامبر اعظم(ص) خود را معلم خطاب می‌فرمود: انما بُعِثتُ معلما.
حوزه‌های علمیه و مکاتب ویژه فقهی و کلامی در ابتدا توسط شیعیان پاگرفت چراکه محصورماندن و منحصر بودن منابع و مستندات اهل سنت به دوران ۲۳ساله زندگانی پیامبر(ص) از یک‌سو و چیرگی خلفای دنیامدار اموی و عباسی از دیگرسو که فقط به قدرت می‌اندیشیدند مانع از جان‌گرفتن و گسترش حوزه‌های علمیه در میان آنان بود؛ اما شیعیان زیر نظارت و تعلیمات امامان و یادگاران پیامبر(ص) تا پایان دوران غیبت صغری با انگیزه‌های زیر اقدام به تاسیس حوزه‌های علمیه و بازنشر معارف دینی کردند:
امامان شیعه و پیروان راستین‌شان خود را ملزم به حفظ اسلام و حقیقت آن می‌دانستند به آن‌گونه که پیامبر(ص) اعلام فرموده بودند. از این‌رو جلوگیری از دستبرد و تحریف و تفسیرهای خودکامان و بالابردن سطح بینش و دانش دینی مسلمانان را تکلیف خود می‌شمردند.
تربیت و پرورش نسل جدید برای تداوم سلسله مسلمانان و مومنان و ایجاد کمربند اعتقادی و علمی برای در امان ماندن شیعیان از بدعت‌ها و شبهات به‌ویژه با تحقق دوران غیبت و فاصله طولانی آن تا تحقق ظهور کبرای امام‌عصر(عج).
تداوم زنجیره حیات تمدنی اسلام و پاسخگویی به پرسش‌های نوآمد و روزآمد.
مقابله با جریان‌های بدعت‌گذار و نوظهور فرقه‌ای و انشعاباتی که به‌خاطر دورماندن از بنیادهای اسلام ناب محمدی و معلمان حقیقی دین یعنی اهل‌بیت (امامان) رخ می‌داد.
مکاتب اصولی ابتدا توسط شیعیان شکل گرفت و شاگردان امام باقر(ع) و امام صادق(ع) در زمره بنیان‌گذاران نخستین بسیاری از شعب و شاخه‌های علمی در حوزه‌های مختلف حتی طبیعیات بودند.
برپایه اسناد تاریخی، نهضت فکری ایرانیان از نیمه دوم سده اول هجری قمری در شاخه‌های ادبی و علمی و دینی آغاز شد و دیری نپایید که به همت دانشوران و خاندان‌های دانش‌پرور به‌مراتب عالی کمال راه‌ گشود. حوزه‌های علمیه البته به‌طور خاص به تعلیم و تدریس و نشر معارف اسلامی می‌پرداختند اما همه شاخه‌های علوم و دانش‌های زمانه را پوشش و گسترش می‌داند. در نوشتار بعدی به حوزه‌های علمیه دیرپا در ایران بزرگ و تأثیرشان می‌پردازیم.