نظارت در قوطی هیچ عطاری پیدا نمی‌شود

عطاری‌ها در کشور که ریشه در سنت‌های کهن طب ایرانی دارند، برای بسیاری نماد درمان‌های طبیعی و گیاهی‌اند، اما در سال‌های اخیر، گزارش‌های متعددی از تخلفات برخی از این مراکز به گوش می‌رسد. روز گذشته، سازمان غذا و دارو در هشداری اعلام کرد که شربت اپیوم (تریاک دارویی) که صرفا برای بیماران خاص تحت نظارت مراکز مجاز درمان اعتیاد تجویز می‌شود، به‌صورت غیرقانونی در برخی عطاری‌ها به فروش می‌رسد. 

براساس آمار رسمی منتشرشده توسط برخی دانشگاه‌های علوم پزشکی، تخلفات ثبت‌شده در برخی عطاری‌ها، به ویژه در سال‌های اخیر، رشد فزاینده‌ای داشته است؛ از فروش دارو‌های ترک اعتیاد، دارو‌های چاقی و لاغری غیرمجاز، فرآورده‌های نیروزا تا مواد مخدر تحت عنوان گیاه‌درمانی! تخلفاتی که البته کارشناسان علت اصلی آن را منافع اقتصادی می‌دانند و بیش از یک دهه است که برخی عطاری‌ها را از مسیر اصلی خود منحرف و پای‌شان را به دخالت در عرصه درمان نیز باز کرده است. در مهرماه ۱۴۰۳ بود که سازمان غذا و دارو اعلام کرد صابون‌های به‌اصطلاح «تریاک» که با ادعا‌های درمانی فریبنده در عطاری‌ها و حتی مترو به فروش می‌رسند، هیچ‌گونه مجوز علمی یا قانونی ندارند. مدیرکل آزمایشگاه‌های مرجع این سازمان تأکید کرد که هیچ مطالعه معتبری اثربخشی این محصولات را تأیید نمی‌کند و فروش آن‌ها صرفا جنبه تبلیغاتی و سودجویانه دارد. 

علاوه بر این، در سال ۱۳۹۳، گزارش‌هایی از بازرسی‌های مشترک سازمان غذا و دارو، تعزیرات و نیروی انتظامی نشان داد که برخی عطاری‌ها اقدام به عرضه دارو‌های قاچاق و غیرمجاز می‌کنند. در آن سال، تنها از سوی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، ۱۹۰۹ مورد بازرسی از داروخانه‌ها و مراکز عرضه دارو انجام شد که به کشف ۲۹۲۸ قلم داروی شیمیایی غیرمجاز و ۵۵ قلم داروی مخدر و روان‌گردان منجر شد. این آمار، اگرچه مربوط به یک دهه پیش است، اما نشان‌دهنده عمق تخلفات در این حوزه بوده که همچنان ادامه دارد. 

کارشناسان معتقدند نبود نظارت کافی و جذابیت بازار غیررسمی دارو‌های گیاهی، عطاری‌ها را به بستری برای تخلفات تبدیل کرده است. فروشنده یک عطاری در تهران درباره فروش اجناس قاچاق در برخی عطاری‌ها به جام‌جم می‌گوید: «برخی محصولات، مثل صابون تریاک و اقلام مشابه، به‌صورت قاچاق از استان‌هایی مانند سیستان‌و‌بلوچستان وارد شده و در مراکز خرید بزرگ همچون میدان مولوی به‌وفور در دسترس قرار دارند. بازرسان گاهی سراغ مغازه‌های کوچک می‌آیند، اما بازار اصلی دست نخورده باقی می‌ماند.» این درحالی است که سازمان غذا و دارو بار‌ها اعلام کرده عطاری‌ها تنها مجاز به فروش گیاهان دارویی ساده و خشک هستند و عرضه دارو‌های ترکیبی یا دست‌ساز بدون مجوز ممنوع است. با این حال، شواهد نشان می‌دهد که محصولات غیرمجاز همچنان به‌راحتی در دسترس هستند. 

بیشترین تخلف عطاری‌ها
با وجود نظارت‌های گاه‌به‌گاه، تخلف در برخی عطاری‌ها همچنان ادامه دارد؛ از عرضه دارو‌های بدون مجوز و مکمل‌های غیرمجاز گرفته تا فروش فرآورده‌های گیاهی تقلبی و دارو‌های ترک اعتیاد که بدون تجویز پزشک، مستقیما به دست مردم می‌رسند. مرضیه کشاورز ملکی، سرپرست گروه تجویز و مصرف منطقی و اطلاع‌رسانی فرآورده‌های سلامت سازمان غذا و دارو در گفتگو با جام‌جم درخصوص فروش شربت تریاک در برخی عطاری‌ها می‌گوید: شربت تریاک یا اپیوم تینکچر یکی از دارو‌های تحت کنترل است که فقط برای درمان برخی بیماران خاص با درد مزمن یا در فرآیند درمان اعتیاد، آن هم صرفا تحت نظر پزشک و در مراکز مجاز استفاده می‌شود. این شربت در صورت مصرف بدون تجویز یا خارج از چهارچوب درمانی، می‌تواند به عوارضی مانند کاهش سطح هوشیاری، اختلال تنفسی، وابستگی دارویی، مسمومیت و در برخی موارد حتی به مرگ منجر شود. گزارش‌هایی از فروش غیرمجاز این دارو در عطاری‌ها دریافت شده که در برخی موارد، به پلمب محل توسط مراجع ذی‌ربط منجر شده است. 

به گفته وی در حال حاضر بیشترین تخلفات گزارش‌شده از عطاری‌ها، شامل فروش دارو‌های غیرمجاز ترک اعتیاد، عرضه مکمل‌هایی با منشأ ناشناس، فرآورده‌های گیاهی تقلبی و محصولاتی با وعده‌های دروغین درمان بیماری‌های مزمن است؛ درحالی که هیچ‌یک از این محصولات، از مراحل بررسی کیفی یا تأیید علمی عبور نکرده‌اند. این وضعیت، زنگ خطری جدی برای سلامت عمومی است. این وضعیت به‌ویژه زمانی که بخشی از مردم به‌ویژه در مناطق کمتر برخوردار عطاری را جایگزینی برای پزشک می‌دانند و به‌راحتی به توصیه‌های غیرعلمی اعتماد می‌کنند، بسیار نگران کننده‌تر است. 

حمید رستگار، رئیس اتاق اصناف تهران نیز در این خصوص به جام‌جم می‌گوید: حوزه فعالیت عطاری‌ها تا جایی پذیرفته شده است که وارد فضای درمانی تخصصی یا امور بهداشتی نشوند. اقلامی که عطاری‌ها اجازه فروش آن را دارند، مشخص است و براساس کد آیسیک یا رسته‌هایی که در مجوز آن‌ها قید شده، تعریف می‌شود. یعنی اگر قرار است اقلام دارویی (گیاهی) عرضه کنند، این موارد کاملا مشخص بوده و توسط کارشناسان اتحادیه‌ها نیز مورد بازدید قرار می‌گیرد. به‌عبارت دیگر، فعالیت عطاری‌ها در حال رصد و پایش مداوم است. 

 گزارشی از تخلف عطاری‌ها نداشتیم
البته برخلاف هشدار‌های سازمان غذا و دارو، مسئولان اتاق اصناف تهران تخلف عطاری‌ها را مسأله فراگیر و حادی نمی‌دانند. 
رئیس اتاق اصناف تهران می‌افزاید: تاکنون گزارش قابل‌توجهی مبنی بر فروش مواد مخدر در عطاری‌ها نداشته‌ایم. نه این‌که تخلفی نبوده یا اتفاق نیفتاده باشد، اما گزارشی حاد یا قابل‌توجه که نشان‌دهنده فراگیری این تخلف باشد، دریافت نکرده‌ایم. اگر موردی به ما گزارش شود، مخصوصا در زمینه فروش مواد مخدر، به‌شدت با آن برخورد می‌کنیم. موارد معدودی بوده‌اند که پلمب شده‌اند، اما گزارش‌های متعدد و نگران‌کننده نداشته‌ایم. رستگار ادامه می‌دهد: بااین حال مردم اگر موردی مشاهده کردند، می‌توانند از طریق اتاق اصناف به ما اطلاع دهند. علاوه بر آن، اتحادیه‌های صنفی نیز به‌صورت مجزا واحد دریافت شکایت دارند و شهروندان می‌توانند شکایت‌های خود را از آن طریق نیز ثبت کنند.

 چه کسی مسئول است؟
متأسفانه فعالیت‌های غیرمجاز برخی از عطاری‌ها نه‌تن‌ها به سلامت مردم آسیب می‌زنند، بلکه اعتماد به طب سنتی را نیز خدشه‌دار می‌کنند آن هم در شرایطی که به‌دلیل سبقه این علم در ایران، اکنون کشور ما بر پله چهارم طب سنتی جهان ایستاده و با کشور‌های قدرتمند دنیا درحال رقابت است. هرچند که همین موضوع و درخشش ایران در حوزه طب سنتی موجب اعتماد و استقبال مردم به این حوزه شد و همزمان بااین استقبال عده‌ای سودجو نیز از فضا سوءاستفاده کردند. رئیس اتاق اصناف تهران می‌گوید: عطاری‌ها به‌عنوان یک حرفه قدیمی در کشور ما ریشه دارند و نوعی پیوند تاریخی با طب سنتی دارند. بسیاری از دارو‌های گیاهی، برخلاف دارو‌های صنعتی، عوارض کمتری دارند، اما این به آن معنا نیست که مصرف آن‌ها بدون خطر است. واقعیت این است که بسیاری از مردم به‌جای مراجعه به پزشک، ترجیح می‌دهند از دارو‌های گیاهی استفاده کنند و این موضوع را نمی‌توان نادیده گرفت؛ بنابراین نیاز به ساماندهی این حوزه وجود دارد و باید آموزش‌های لازم برای عطاری‌ها در همان محدوده‌ای که مجاز به فعالیت هستند، ارائه شود. حتی برخی گیاهان دارویی ممکن است در صورت مصرف نادرست، بسیار خطرناک باشند. 

کارشناسان ریشه اصلی فعالیت‌های غیرمجاز عطاری‌ها را در دو بخش اقتصادی و نبود هم‌افزایی بین دستگاه‌های نظارتی می‌دانند. به گفته کشاورز ملکی در حال حاضر نظارت مستقیم بر عطاری‌ها در حیطه وظایف وزارت صمت و اتحادیه‌های صنفی مربوطه قرار دارد. با این حال، سازمان غذا و دارو و معاونت‌های غذا و دارو دانشگاه‌های علوم پزشکی در حوزه فرآورده‌های سلامت‌محور نقش مکمل دارند. این سازمان در صورت مشاهده یا دریافت گزارش مردمی درباره فروش فرآورده‌های غیرمجاز یا دارو‌های تقلبی در عطاری‌ها، موضوع را از طریق بازرسی، نمونه‌برداری، ارجاع به مراجع قضایی و معرفی به تعزیرات پیگیری می‌کند.

به این ترتیب رستگار نیز از آمادگی اتاق اصناف جهت برگزاری جلسات مشترک وزارت بهداشت به همراه اتحادیه‌های صنفی و عطاری‌ها خبر می‌دهد و می‌گوید: ما باید با همکاری بین دستگاهی، آموزش‌های لازم را ارائه دهیم. چراکه هدف نهایی ما، حفاظت از سلامت مردم و ارتقای کیفیت خدماتی است که به شهروندان ارائه می‌شود و امیدواریم با این تعامل، بتوانیم شرایط مطلوب‌تری را برای جامعه فراهم کنیم. 

مرز میان درمان مناسب و تخلف پنهان 
باید تاکید کرد که نباید همه عطاری‌ها را متخلف دانست، زیرا بیشتر فعالان در این صنف انسان‌های شریفی هستند که برای رفع مشکلات شهروندان و جامعه تلاش می‌کنند. با این حال در این بین برخی از نبود نظارت مناسب سوء‌استفاده کرده و در پوشش عطاری مرتکب تخلف می‌شوند. به عبارت دیگر در نبود نظارت کافی و به دلیل انگیزه‌های اقتصادی، برخی از این مراکز به عرضه دارو‌های غیرمجاز، مواد مخدر، محصولات تقلبی و مکمل‌های خطرناک روی آورده‌اند. 
هشدار‌های مکرر سازمان غذا و دارو درباره فروش غیرقانونی شربت اپیوم، صابون‌های قاچاق و فرآورده‌های فریبنده در عطاری‌ها، نشان از گسترش پنهان این تخلفات دارد؛ تخلفاتی که سلامت عمومی و اعتماد مردم به طب سنتی را تهدید می‌کند. در این میان، تناقض در روایت‌ها نیز مسأله‌ساز شده است؛ در حالی که مسئولان اتاق اصناف تهران از فقدان گزارش‌های حاد تخلف سخن می‌گویند، شواهد میدانی و آمار‌های رسمی، بر لزوم نظارت منسجم‌تر و آموزش هدفمند عطاری‌ها تأکید دارند. کارشناسان معتقدند راه‌حل این وضعیت، در هم‌افزایی دستگاه‌های نظارتی است.