hcیک‌سو معنایی ناآشنا با حوزه کشاورزی دارد و از طرف دیگر همنشینی کلمه بازار با آب سبب می‌شود خوشبینی‌ها قدری کمرنگ شود. با این حال، متولیان طرح نوآورانه مذکور با وجود دغدغه‌هایی که برای اجرای آن به‌خصوص از سوی کشاورزان دارند، بسیار مصمم به عملیاتی‌شدن و به‌نتیجه‌رسیدن آن هستند.
«بازار آب» راهکاری است برای جبران کمبود آب مورد نیاز کشاورزان و صنعتگران. در این بازار سامانه‌ای با عنوان «سبا» طراحی شده که متقاضیان می‌توانند درخواست میزان آب قابل‌واگذاری که ۱۰درصد میزان پروانه بهره‌برداری است را ثبت کنند. کارگزار بازار آب نیز با توجه به دسترسی‌ها موضوع را بررسی و بعد از طی مراحل، با قیمت پیشنهادی برای فروش هماهنگی می‌کند و تبادل صورت می‌گیرد. البته این شرایط اولیه است و قطعا باید فعالیت بازار آب به‌طور مداوم رصد شود.جواد محجوبی، مدیرعامل آب منطقهای استان یزد «بازار آب» را از طرح‌های غیرسازه‌ای می‌داند و می‌گوید: «این طرح جزو پروژه‌های مهم در جهت جبران کسری آب مورد نیاز کشاورزان و جامعه صنعتی است. در دشت یزد ــ اردکان که حدود پنج شهرستان جزو آن است، صاحبان پروانه فعالیت در حوزه کشاورزی، حق دارند ۱۰درصد این آب را یک‌ساله به یک واحد صنعتی فعال که دچار کمبود آب است واگذار کنند که خوشبختانه فضای این اتفاق هم فراهم شده است.»این مسئول در توضیح بازار آب از کشاورز به کشاورز می‌گوید: «با پیگیری‌های مستمر، موانع و چالش‌های قانونی این طرح برطرف شده است و اکنون به‌صورت پایلوت در یزد اجرایی می‌شود. این پروژه بستری برای ارتقای بهره‌وری و صرفه‌جویی در مصرف آب فراهم می‌آورد. به این معنا که کشاورز می‌تواند ۵۰ درصد از پروانه بهره‌برداری خود را به کشاورز مجاور که با کمبود آب مواجه است منتقل کند. این طرح درحال‌حاضر اجرا شده و به مرحله بهره‌برداری رسیده است.»
دشت یزد ــ اردکان؛ پایلوت طرح بازار آب
رئیس مرکز بین‌المللی قنات و سازه‌های تاریخی آبی یزد درباره «طرح جامع بازار آب یزد» اظهار داشت که این طرح در قوانین کشور به‌طور خاص مورد توجه قرار گرفته است. بااین‌حال، در دوره‌های گذشته به‌دلیل برخی محدودیت‌های قانونی و عدم تجربه و کار اجرایی در کشور، این طرح معطل مانده بود.»
محمدمهدی جوادیان‌زاده توضیح می‌دهد: «با اقدامات و مطالعاتی که از سوی شرکت آب منطقهای یزد انجام شد و یافته‌هایی که به‌دست‌آمد، یک کمیته در وزارت نیرو به نام «بازار آب» شکل گرفت. ۵ ــ ۴ استان هم برای اجرای این طرح مشخص شدند. در استان یزد دشت یزد ــ اردکان، به‌عنوان بزرگ‌ترین دشت استان، پایلوت اجرای این طرح شد و در ادامه هر استان دستورالعمل مربوط به خود را تهیه کرد.» وی در مورد عملیاتی‌شدن این طرح از تصویب تا اجرا هم می‌گوید: «طرح از سال ۱۳۹۹ به‌طور جدی کلید خورد و کمیته‌های مرتبط تشکیل و با روی‌کارآمدن دولت سیزدهم تاکید زیادی برای به‌رسمیت‌شناختن بازار آب شد. با توجه به این‌که منابع آبی در استان یزد به‌خاطر برداشت‌های بی‌رویه آسیب فراوانی دیده، این حساسیت وجود داشت تا طرح بازار آب به نتیجه برسد و از خسارت‌های بیشتر جلوگیری شود. درنهایت نیز بعد از جلسات متعدد، کارگزار بازار آب از بخش خصوصی مشخص شد و به‌طور رسمی در تیرماه ۱۴۰۳ فعالیت خود را آغاز کرد.» جوادیان‌زاده درباره تلاش برای جلوگیری از سوءتعبیر در مورد معنی ترکیب «بازار آب» نیز می‌گوید: «از همان ابتدا تلاش شد تا این ترکیب، مصرف بیشتر و چوب حراج‌زدن به منابع آب را به ذهن متبادر نکند. از سوی دیگر از آنجا که یزد، یک استان صنعتی است و طبیعتا صنعت سود بیشتری دارد، این نگرانی از همان ابتدا برای بخش کشاورزی وجود داشت که با شکل‌گیری بازار برای آب، مطابق کارکرد و مفهوم عام بازار، رقابت ایجاد شود و صنعت با توانایی مالی بالاتری که دارد بتواند در این رقابت برنده شود. این مسأله در آخرین جلسه مطرح و مقرر شد که توضیحات و اطلاعات لازم در این زمینه در اختیار کشاورزان و دیگر افراد مرتبط با این طرح قرار گیرد. به عقیده من، تشکیل کمیته راهبری نیز به دلیل حضور نمایندگانی از آب منطقهای یزد، جهادکشاورزی استان، فرمانداری، استانداری و اتاق بازرگانی در جهت تدوین و پیشبرد سیاست‌های کلی بازار آب یزد می‌تواند بسیار راهگشا باشد.»
مسائل حقوقی مرتبط با این بازار نیز قابل توجه است. در این بازار، طرفین موظف به انعقاد قرارداد هستند. اکثر چاه‌های آب مجهز به کنتورهای هوشمند است و بهره‌برداری از چاه‌ها براساس میزان شارژ سالانه آنها انجام می‌شود. به این معنی که اگر میزان شارژ یک چاه به پایان برسد، بهره‌برداری از آن متوقف خواهد شد. در این بازار مبادله شارژ انجام می‌شود؛ یعنی از میزان آب چاه شارژشده فروشنده کم و به شارژ چاه خریدار اضافه می‌شود. قیمت هم بر مبنای عرضه و تقاضا و کاملا توافقی است. ضمنا صنایعی که تازه‌تاسیس هستند، نمی‌توانند وارد بازار آب شوند و باید منبع آبی پایداری برای خودشان داشته باشند. درواقع فقط صنایعی که دچار تنش آبی هستند می‌توانند از بازار آب استفاده کنند.
بازارهای آب برای قرن بیست‌ویکم
دردهه۱۹۹۰ میلادی اجلاس جهانی محیط‌زیست در دوبلین، پایتخت ایرلند برگزارودریک بیانیه چهارگانه قید شد که آب در مصارف گوناگون ارزش اقتصادی دارد. جالب است بدانیم در کتابی تحت عنوان «بازارهای آب برای قرن بیست‌ویکم» ذکر شده است که در پایان دهه ۱۹۸۰و اوایل دهه ۱۹۹۰ میلادی، پژوهشگران متوجه شدند تنها راهکار باقیمانده برای تخصیص منابع محدود به نیازهای رو به افزایش جمعیت، صنعت و...استفاده از راه‌حل‌های اجتماعی است و دیگر نمی‌توان تنها به راه‌حل‌های صرفا فنی اتکا کرد. پس باید بهره‌برداران آب قانع شوند و سپس بپذیرند که چندمنظوره به ماجرای آب نگاه کنند. درهمین کتاب اشاره شده که اگر قراردادهای غیردائمی میان بهره‌برداران آب برقرار شود، در شرایط ضروری همچون تغییرات اقلیمی، نیاز صنایع و کشاورزی و ... این امکان وجود دارد که هماهنگی‌های خوبی شکل بگیرد.بازارهای آب در ابعاد جهانی، بسیار گسترده ومعروف هستند. برای مثال در استرالیا و آمریکا سابقه طولانی دارند. بازار آب استرالیا گستردگی زیادی داردوامکان عضوشدن شهروندان عادی ــ مثل بازار بورس کالا ــ فراهم است. آنها به‌راحتی می‌توانند علاوه بر عضویت، به خرید و فروش سهم آب بپردازند که در برخی سال‌ها گردش مالی این بازار به بیش از دومیلیارد دلار استرالیا می‌رسد. اسپانیا نیز بازار آب گسترده‌ای دارد و تاریخ حکمرانی آب این کشور به ما نزدیک و اقلیم آن شبیه اقلیم ایران است. مثلا در جنوب اسپانیا یعنی منطقه اندلس شهر آلمریا شباهت زیادی به یزد دارد. آنها روی مباحثی چون بازار آب، هوشمندکردن، طریقه مصرف و قوانین، از سال ۱۹۹۹ میلادی فعالیت‌های حقوقی زیادی را ساماندهی کردند.
تامین نیازها و کاهش تنش‌ها
مدیر بخش خصوصی بازار آب یزد در گفت‌وگو با جام‌جم با بیان این‌که براساس مباحث نظری، به تعبیر تدبیر در حکمرانی آب می‌رسیم، می‌گوید: «معنای تدبیر، فراگیرتر از مدیریت است. یعنی باید بین اجزای مختلف حکمرانی آب به یک هماهنگی دست‌یابیم و در کنار آن مشارکت بهره‌برداران آب شکل بگیرد. براساس این الگو، ما منابع آبی محدودی داریم که باید برای مصرف آن تدبیر صورت گیرد تا همین میزان آب، همه نیازهای‌مان را در بخش‌های مختلف به‌صورت هماهنگ برآورده کند و از تنش‌ها بکاهد.» عباس فقیه‌خراسانی می‌گوید: «ما در بازار آب به‌دنبال راه‌حلی هستیم که منابع محدود آب را به‌نحوی تدبیر کنیم، نه تنها مدیریت. مدیریت با رویکردهای «فرمان» و «کنترل» تعریف می‌شود؛ اما چنین رویکردی مد نظر ما نیست.هدف ما این است که با همکاری و مشارکت ذی‌نفعان و بهره‌برداران آب به نتایج مطلوب دست یابیم. بنابراین در ابتدا باید آب موجود ارزش‌گذاری شود و پس از تعیین ارزش، آب به هدف تبدیل می‌شود، نه صرفا یک ابزار، آن هم برای ذخیره و سرمایه‌گذاری.»این کارشناس می‌گوید: «وزارت نیرو سه دشت کشور را به‌صورت پایلوت برای تاسیس بازار آب انتخاب کرده است. اضافه شدن نگاه اجتماعی به حوزه آب و بهره‌برداری از منابع آبی از سال ۱۳۸۴ با طرح ایده تشکل‌های آب‌بران آغاز شد. در برنامه هفتم توسعه نیز بحث بازار آب و تاکید بر این موضوع که باید برای صنعت از آب‌های غیرمتعارف مانند پساب، آب‌های انتقالی و...استفاده شود، مورد توجه قرار گرفت. درحال‌حاضر هم در استان یزد به‌دنبال ایجاد بازار آب غیرمتعارف هستیم تا از این منبع هم بتوانیم بهره ببریم.»
