بحران آب در نیشابور:

زنگ خطری که نباید نادیده گرفته شود

بحران آب در دشت نیشابور یک موضوع اجتناب ناپذیر است که عزم مردم و مسئولان را می‌طلبد. حفظ قنوات، مدیریت بهینه برداشت آب و استفاده از روش‌های مناسب آبیاری از جمله عواملی است که به کاهش بحران‌های آبی و افزایش بهره‌وری در نیشابور کمک می‌کند.

کد خبر: ۱۴۸۸۱۲۶

به گزارش جام جم آنلاین، بیش از یک دهه است که زنگ خطر بحران آب در کشور به صدا درآمده و مسئولان را به فکر راهکار‌هایی برای مصرف بهینه آب انداخته است، اما این زنگ خطر در برخی از مناطق و شهر‌ها به آژیر خطر تبدیل شده است به طوریکه صدای این آژیر از فرسنگ‌ها دور به گوش می‌رسد. شهرستان نیشابور از جمله این شهرهاست.

کاهش آب‌های زیرزمینی، فرونشست زمین و ایجاد شکاف‌هایی بعضاً تا عمق ۱۵۰ متر، شور شدن آب در برخی از مناطق این شهرستان، خبر از فاجعه‌ای می‌دهد که اگر مردم و مسئولان به طور جدی آستین همت را بالا نزنند، باید شاهد مهاجرت مردم نیشابور و خالی شدن این شهر از سکنه شد چرا که بقول معروف «آب، آبادانی به همراه دارد».

در برخی از مناطق نیشابور بزرگ مانند بخش‌هایی از شهرستان میان‌جلگه آب شیرین وجود ندارد و طعم آب به شوری می‌زند و برای اینکه مردم بتوانند از آب شیرین بهره‌مند باشند، آب شیرین و شور با هم مخلوط و از طریق لوله کشی راهی منازل مردم می‌شود، اما همین آب شیرین هم تا حدی می‌تواند به قابل مصرف شدن آب شور کمک کند.

تاثیر بحران بر کشاورزی و زندگی مردم

احد اوسطی عضو شورای روستای بُشروی بخش مرکزی نیشابور با اشاره به اینکه یکی از مهم‌ترین تبعات بحران آب در این شهرستان، تأثیر آن بر کشاورزی این منطقه بوده است، می‌گوید: به دلیل مشکلات به وجود آمده، سطح کشت محصولات کشاورزی به شدت کاهش یافته است. پیش از این، بیشتر اهالی به کشت جو و گندم می‌پرداختند، اما اکنون به دلیل خشکسالی و مشکلات ناشی از شکاف‌های زمین، این رقم به حدود ۱۵ درصد از سطح کشت قبلی رسیده است. بارندگی‌های اندک در این سال‌ها نیز نتوانسته به طور کامل نیاز آبی کشاورزان را تأمین کند و این مسأله موجب کاهش تولیدات کشاورزی شده است.

وی وجود شکاف‌های ناشی از نشست زمین در قسمت آبراهه روستای بوژمهران به طرف بلوک مابین روستای بشروی و جیلوی بخش مرکزی شهرستان نیشابور را ناشی از برداشت‌های بی رویه آب و پایین آمدن عمق سفره‌های زیرزمینی دانسته و ادامه می‌دهد: مثلا چاه روستای بشروی که در گذشته ۵ یا ۶ اینچ آب داشت الان سطح برداشت آب این چاه به ۳ اینچ رسیده است. قسمت شکاف ایجاد شده در این منطقه ابتدا نیم یا یک متر بود، اما این شکاف به مرور زمان گسترده شده است به طوریکه تقریبا یک کیلومتر به طرف روستای بشروی و دو کیلومتر نیز به طرف روستای جیلو و ۵۰۰-۶۰۰ متر نیز به سمت راه آهن شکاف مثلثی ایجاد شده است.

قنات‌ها: از فناوری نجات‌بخش تا قربانی سیاست‌های مدرن

برای پیگیری علل بحران آب در دشت نیشابور به سراغ مدیر امور منابع آب این شهرستان رفتیم. سعید خجسته پور در گفتگو با خبرنگار ما علت اصلی بحران آب در کشور و به ویژه نیشابور را تخریب و جایگزینی قنات‌ها به چاه آب می‌داند و می‌گوید: از دهه ۴۰ و در نتیجه سیاست‌های "انقلاب سفید" و توسعه چاه‌ها، قنات‌ها با تهدیدات جدی روبه‌رو شدند. توسعه چاه‌های عمیق و تغییرات در نحوه مدیریت منابع آبی، به‌ویژه در نواحی مرکزی ایران، موجب خشک شدن بسیاری از قنات‌ها شد.

از ۱۲ هزار قنات نیشابور ۹۶۹ قنات باقی مانده است

به گفته خجسته پور تغییرات در نحوه مدیریت منابع آب، تأثیرات منفی زیادی بر پایداری قنات‌ها و کشاورزی سنتی داشت. شهرستان نیشابور دارای حدود ۱۲ هزار قنات بوده است که در حال حاضر از این تعداد، ۹۶۹ قنات وجود دارند و در نواحی مختلف شهرستان توزیع شده‌اند. این قنات‌ها به‌عنوان یکی از منابع اصلی تأمین آب کشاورزی و شرب در منطقه مورد استفاده قرار می‌گرفتند و سازگاری زیادی با شرایط اقلیمی نیشابور داشتند.

چالش‌های مدیریت منابع آبی

مدیر امور منابع آب نیشابور با بیان اینکه طبق آمار‌های موجود، در حال حاضر حدود ۵۴۰ میلیون مترمکعب آب از منابع زیرزمینی دشت نیشابور برداشت می‌شود، که بخش زیادی از آن شامل برداشت‌های غیرمجاز یا بیش از حد از منابع آبی است، می‌گوید: این در حالی است که کل میزان آب تجدیدپذیر شهرستان نیشابور در سال‌های نرمال حدود ۳۰۰ میلیون مترمکعب است و طبق استاندارد‌های جهانی، تنها ۴۰ درصد از این مقدار باید برداشت شود. این بدان معناست که میزان برداشت آب در حال حاضر ۶۰ میلیون مترمکعب بیشتر از حد مجاز است.

خجسته پور، ادامه می‌دهد: در پنج سال اخیر، استان خراسان رضوی، به‌ویژه شهرستان نیشابور، اقداماتی برای مدیریت منابع آب و تعادل بخشی به آن‌ها انجام داده است. یکی از مهم‌ترین اقداماتی که در این مدت انجام شده، نصب کنتور‌های هوشمند بر روی چاه‌های کشاورزی بوده است. با وجود این پیشرفت‌ها، هنوز نتیجه قابل توجهی در کاهش کسری منابع آب حاصل نشده است.

عمق برداشت آب در مناطق شمال نیشابور به ۱۷۰ متر می‌رسد

خجسته پور اضافه می‌کند: یکی از مهم‌ترین مسائل مرتبط با منابع آبی در نیشابور، کاهش سطح آب‌های زیرزمینی است. برداشت بی‌رویه از چاه‌های عمیق باعث شده که سطح آب در برخی مناطق نیشابور، مانند شمال این شهر، به عمق ۱۷۰ متر برسد. این در حالی است که در گذشته قنوات این منطقه در عمق‌های کمتری مانند ۵۰ تا ۶۰ متر قرار داشتند و به راحتی می‌توانستند آب را تأمین کنند. حالا، با توجه به کاهش سطح آب‌های زیرزمینی، دیگر قنوات قادر به تأمین آب کافی برای نیاز‌های کشاورزی و شرب نیستند.

تغییر الگوی کشت برای شهر‌های مختلف ابلاغ شده است

برای بررسی وضعیت بحران آن و تاثیرات آن بر کشاورزی نیشابور به سراغ معاون سازمان و مدیر جهاد کشاورزی نیشابور می‌رویم.

علی مبارکی با اشاره به اینکه در سال‌های اخیر، کشاورزان با کاهش منابع آبی و شرایط سخت خشکسالی مواجه بوده‌اند، اظهار می‌کند: در گذشته، روش‌های آبیاری غرقابی و کشت محصولات آب‌بر مانند خربزه و هندوانه رایج بود، اما اکنون به دلیل کمبود آب، این روش‌ها کاهش یافته است.

این مقام مسئول ادامه می‌دهد: از دو سال پیش، وزارت جهاد کشاورزی و سازمان‌های مربوطه الگوی کشت جدیدی را برای شهرستان‌های مختلف استان از جمله نیشابور ابلاغ کرده‌اند. این الگو، کشاورزان را تشویق می‌کند که کشت محصولات استراتژیک و کم‌آب‌بر را در اولویت قرار دهند. محصولات کلیدی شامل گندم، جو، ذرت علوفه‌ای، چغندر و پنبه برای شهرستان نیشابور هستند. با توجه به این تغییرات، کشاورزان باید سطح زیر کشت خود را براساس الگوی ابلاغی تعیین کنند. در این راستا، کشاورزان همکاری خوبی داشته‌اند و به توصیه‌های کارشناسان در زمینه تغییر نوع کشت توجه کرده‌اند.

مبارکی بیان می‌کند: در سال‌های اخیر، اقدامات قابل توجهی برای بهبود زیرساخت‌های آبیاری و مدیریت منابع آبی در خراسان رضوی صورت گرفته است. از جمله این اقدامات می‌توان به لوله‌گذاری برای انتقال آب به مزارع، بهسازی انهار و کانال‌های آبیاری، و اجرای سیستم‌های نوین آبیاری اشاره کرد. از سال ۸۴ تا امروز، بیش از ۳۰۸ کیلومتر لوله‌گذاری برای انتقال آب، ۳۳۳ کیلومتر کانال‌کشی و بهسازی انهار، و ۸۵۰۰ هکتار سیستم‌های نوین آبیاری اجرا شده است. این اقدامات در جهت استفاده بهینه از منابع آبی و کاهش هدررفت آب در کشاورزی انجام شده‌اند.

کاهش بارش‌ها از دهه ۷۰ در نیشابور

رئیس اداره آب و فاضلاب نیشابور نیز با اشاره به اینکه از دهه ۷۰ میزان بارش‌ها بخصوص بارش‌هایی که به صورت برف بود در نیشابور کاهش پیدا کرد، می‌گوید: ذخایر برفی به صورت تدریجی آب شده و به سفره‌های زیرزمینی نفوذ پید می‌کند، اما کاهش بارش‌ها و برداشت بی‌رویه چه در قالب چاه‌های مجاز و چه در قالب چاه‌های غیرمجاز، دشت نیشابور را با بحران آب مواجه کرد و استمرار این موضع قطعاً آسیب‌های بیشتر و جبران ناپذیری را برای این دشت در پی خواهد داشت به ویژه در سمت عشق آباد، آب شور شده و اگر با همین سرعت پیش رود قطعا باعث وضعیت کیفی نامطلوب در دشت نیشابور خواهد شد.

محل زهکشی و تغذیه سفره‌های آبی را از بین برده‌ایم

جعفر تمیز ادامه می‌دهد: از طرفی بخشی از آب نیشابور به صورت روان آب از این شهر خارج می‌شود که ما باید سعی می‌کردیم مناطقی که به عنوان زهکش و تغذیه زمین قابل استفاده است را به ساخت و ساز‌ها اختصاص نمی‌دادیم در حالیکه عملا با دست خود محل زهکشی زمین و تغذیه سفره‌های زیرزمینی را از بین برده‌ایم.

رئیس اداره آب و فاضلاب شهرستان نیشابور همچنین به اهمیت استفاده از سنگفرش به جای آسفالت در پیاده‌رو‌ها و خیابان‌ها اشاره کرده و می‌گوید: سنگفرش‌ها این امکان را فراهم می‌آورد که آب باران بهتر جذب خاک شود و از سطح زمین عبور کند، در حالی که آسفالت مانع از نفوذ آب به زمین و افزایش روان‌آب‌ها می‌شود. این تغییر می‌تواند به حفظ منابع آب زیرزمینی و جلوگیری از فرسایش خاک کمک کند.

این مقام مسئول جانمایی مسکن‌های ملی در اراضی شمال نیشابور را نامناسب دانسته و عنوان می‌کند: این اراضی زهکش مناسب برای جذب آب دارند، اما در حال حاضر که این مسکن‌ها در حل احداث است‌ای کاش مسئولان مربوطه توجه داشته باشند که خیابان‌های این منطقه سنگفرش شده و آسفالت نشود.

به گفته کارشناسان بحران آب در دشت نیشابور یک موضوع اجتناب ناپذیر است که عزم مردم و مسئولان را می‌طلبد. حفظ قنوات، مدیریت بهینه برداشت آب و استفاده از روش‌های مناسب آبیاری از جمله عواملی است که به کاهش بحران‌های آبی و افزایش بهره‌وری در نیشابور کمک می‌کند.

در کل، به نظر می‌رسد که مدیریت منابع آبی، کشاورزی، و صنعتی در نیشابور باید به‌طور یکپارچه و پایدار انجام شود تا از بروز بحران‌های آبی جلوگیری کرده و به رشد اقتصادی و اجتماعی استان کمک کند.