پیشتازی استادان ایرانی در ماراتن علمی دنیا

مؤسسه استنادی و پایش علم و فناوری جهان اسلام  (ISC) به‌عنوان یک مؤسسه معتبر بین‌المللی رسالت پاسخگویی به بخشی از نیازهای علمی و پژوهشی در زمینه رصد علم و فناوری ایران، منطقه و کشورهای اسلامی را بر‌عهده دارد. در همین راستا، این مؤسسه هرساله پژوهشگران پراستناد برتر را شناسایی و معرفی می‌کند. امسال ۱۰۵۶ پژوهشگر با وابستگی سازمانی جمهوری اسلامی ایران شناسایی شده‌اند.طی یک دهه گذشته آمار پژوهشگران پراستناد یک درصد برتر کشور روندی رو‌به‌رشد داشته و نسبت به سال گذشته، رشد بیش از ۱۲ درصدی را نشان می‌دهد. وزارت علوم، تحقیقات و فناوری بیش از ۴۰ درصد و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی ‌۴۹ درصد از سهم پژوهشگران پراستناد ایرانی را به خود اختصاص داده است. 

البته نمی‌توان این حقیقت را کتمان کرد که به‌رغم افتخارآفرینی‌ها و دستاوردهای متعدد علمی در کشور، جایگاه برخی از دانشگاه‌ها در چند سال اخیر نسبت به گذشته با سیر نزولی همراه بوده است. مثلا دانشگاه علوم پزشکی ایران در سال ۲۰۲۰ در رده ۳۰۰ تا ۴۰۰ بهترین دانشگاه‌های جهان قرار داشت اما اکنون در رتبه ۴۰۰ تا ۵۰۰ قرار گرفته یا دانشگاه‌های امیرکبیر و شریف که چهار سال پیش در رده ۵۰۰ تا ۶۰۰ بهترین‌های جهان قرار داشتند، امسال در ردیف ۷۰۰ تا ۱۰۰۰ قرار گرفته‌اند؛ موضوعی که چند روز پیش دکتر حسین سیمایی‌صراف، وزیر علوم، تحقیقات و فناوری یکی از راهکارهای بهبود آن را تأمین منابع مالی کافی برای انجام پژوهش‌ها دانست و از اختصاص بودجه متناسب در قانون برنامه خبر داد. با این حال رشد اساتید یک درصد برتر جهان و کسب رتبه‌های علمی از سوی آنها در شرایطی که بسیاری از دانشگاه‌ها در شاخص‌های علمی تنزل پیدا کرده‌اند، موضوعی چندوجهی و نیازمند بررسی است. به‌ویژه در شرایطی که قرار بود نظام علمی کشور پا را یک گام فراتر بگذارد و به سمت تحقق مرجعیت علمی در سطح منطقه و حتی جهان حرکت کند. 
 
کاهش انگیزه دانشجویان و عقبگرد رتبه مقالات
یکی از شاخص‌های رشد علمی در جوامع، تعداد مقالات است اما به‌رغم تمرکز دانشگاه‌ها و پژوهشگران بر تولید مقاله در طول این سال‌ها و بعضا رشد صرفا کمی آنها، این حوزه نیز یک‌ پله به عقب رانده شده است. دکتر یوسف زراعت‌کیش، پژوهشگر مرکز پژوهش‌های مجلس در گفت‌وگو با جام‌جم در‌خصوص فاکتورهای اثرگذار در رتبه‌بندی دانشگاه‌ها می‌گوید: اگرچه تعداد اختراعات، کیفیت رفاهی دانشگاه‌ها مثل وضعیت خوابگاه‌ها، نسبت دانشجو و استاد، تعداد دانشجویان و اساتید بین‌المللی، میزان درآمد دانشگاه، ارتباط دانشگاه با صنعت و... از‌جمله فاکتورهای ارزیابی دانشگاه‌ها در سطح جهان است اما در کشور ما دانشگاه‌ها بیشتر بر مقاله تمرکز دارند. وی می‌افزاید: یک‌سری فاکتورهای دیگر نیز مثل نسبت استاد به دانشجو وجود دارد که در این زمینه نیز برخی دانشگاه‌های ما وضعیت مناسبی دارند مثلا در دانشگاه‌های علوم‌پزشکی نسبت استاد به دانشجو مناسب است و به ازای هر ۱۲-۱۰ دانشجو یک استاد وجود دارد. در وزارت علوم این نسبت به ازای هر ۱۷-۱۶ دانشجو یک استاد است. همچنین در دانشگاه آزاد به ازای هر ۱۸۰ دانشجو یک استاد و در پیام نور این نسبت به ۲۵۰ نفر می‌رسد. 
 
معیشت استادان را دریابید!
این پژوهشگر مرکز پژوهش‌های مجلس با اشاره به بخش ضعیف دانشگاه‌های کشور در کسب رتبه می‌گوید: آنچه دانشگاه‌های ما در آن ضعیف هستند، تعداد دانشجویان بین‌الملل و کسب رتبه فناوری از طریق اختراعات و ارتباط با صنعت است. وی می‌افزاید: دانشگاه‌های ما تاکنون بیشتر بر تعداد مقالات متمرکز بوده‌اند که همین موضوع نیز این روزها تحت‌تأثیر عوامل مختلف مثل کاهش انگیزه دانشجویان افت کرده است. وی درخصوص تأثیر مهاجرت نخبگان در کاهش رتبه علمی دانشگاه‌های کشور می‌گوید: مهاجرت نخبگان در کوتاه‌مدت شاید آن‌قدر تأثیرگذار نباشد اما رفته‌رفته تأثیر خود را نشان می‌دهد، به‌خصوص اگر اساتید برجسته مهاجرت کنند یا این‌که اساتید برجسته کمتری را در دانشگاه جذب کنیم، خطرناک است. زراعت‌کیش می‌افزاید: در یک نگاه واقع‌بینانه بخشی از اساتید و دانشجویان را نمی‌توان در کشور نگه داشت، چرا که مهاجرت در کشور ما توده‌ای شده و همه اقشار را در‌بر می‌گیرد اما یک بخش دیگر که باید برای آنها به‌وسیله آن برای قشر تحصیلکرده جامعه انگیزه ایجاد کنیم، معیشت این افراد است. وی ادامه می‌دهد: وقتی حقوق یک استاد دانشگاه را با ۲۰ سال پیش مقایسه کنیم، می‌بینیم که یک استاد در آن زمان معادل ۴۰۰۰-۳۰۰۰ دلار حقوق دریافت می‌کرد اما اکنون درآمد آنها معادل ۵۰۰ دلار است. مسأله دیگر محیط آکادمی است. ما باید یک محیط آکادمی پیشرفته را در اختیار اساتید و دانشجویان قرار دهیم. عوامل دیگر مثل نوسانات اقتصادی و عدم احساس امنیت اقتصادی و امید به آینده نیز بسیار در این زمینه اثرگذار است. 
 
مرجعیت علمی، در انتظار استراتژی و سرمایه
سید‌سروش قاضی‌نوری‌نایینی، رئیس مؤسسه تحقیقات سیاست‌گذاری کشور در گفت‌وگو با جام‌جم بیان کرد: یکی از محورهای اصلی حرکت‌های وزارت علوم در طول این سال‌ها، بحث مرجعیت علمی بوده است، با این حال به‌نظر می‌رسد این حوزه نیازمند توجه بیشتری است. وی می‌افزاید: در واقع باید استراتژی‌های رسیدن به مرجعیت علمی شفاف‌تر شود و مشخص کنیم که چه جهت‌گیری‌هایی را می‌خواهیم دنبال ‌کنیم. همچنین باید زیرساخت‌های مناسب فرهنگی، اداری و مهم‌تر از آن سرمایه‌گذاری در این حوزه را نیز فراهم کنیم چراکه بدون تعارف، بدون سرمایه‌گذاری در علم نمی‌توان گام مؤثری برداشت. قاضی‌نوری‌نایینی ادامه می‌دهد: جدا از تلاش‌هایی که تاکنون شده‌، تحقق مرجعیت علمی نیازمند یک انسجام و استراتژی است و این چشم‌انداز ابزار و سازوکارهای خاص خود را می‌خواهد. 
رئیس مؤسسه تحقیقات سیاست‌گذاری کشور با بیان این‌که در برنامه عملیاتی‌ای که برای برنامه هفتم توسعه در حال تدوین است دو بال اصلی در این حوزه وجود دارد، می‌گوید: یکی از موضوعات بحث مسأله‌محوری و حل مسائل کشور و دیگری مرجعیت علمی است که طبیعتا یک‌سری احکام و برنامه‌ها ذیل آن وجود دارد و یک‌سری اصلاحات نیز در وزارت علوم باید انجام شود. همچنین برای رسیدن به چشم‌اندازی مثل مرجعیت علمی باید دستگاه‌های دیگر مثل شورای عالی انقلاب فرهنگی، سازمان برنامه و بودجه و وزارتخانه‌های طرف تقاضا همه نیز مشارکت کنند. وی درخصوص وضعیت مرجعیت علمی ایران در منطقه و جهان توضیح می‌دهد: در حال حاضر هنوز شاخص واضحی در مرجعیت علمی نداریم و شاخص‌های ما بسیار محدود بوده اما پیش‌بینی ما این است اگر اصلاحی در سرمایه‌گذاری این حوزه انجام ندهیم، وضعیت‌مان از چیزی که اکنون هست، بدتر خواهد شد. متأسفانه به‌دلیل شرایط اقتصادی موجود درکشور، در حال حاضر سرمایه‌گذاری علمی ما به نسبت کشور‌های منطقه کاهش پیدا کرده است. ما رسیدن به مرجعیت علمی را نباید به‌عنوان یک پروژه ببینیم و این مسأله یک چشم‌انداز برای نظام علمی کشور است که گام برداشتن در راستای تحقق آن نیازمند برنامه، استراتژی‌ و سرمایه‌گذاری است.