درخشش گنجی از لاهور

یکی از نمونه‌های این رفت‌و‌آمدها، در وجود ابوالحسن علی بن عثمان هجویری، عارف معروف سده‌های چهارم و پنجم هجری متجلی است. او که پرورش یافته مکتب تصوف و عرفان از بزرگ‌ترین عارفان عصر خود بود، زاده غزنین و آرام گرفته در لاهور پاکستان است. مهم‌ترین اثر او که کشف المحجوب نام گرفته است، از قدیمی‌ترین و پرمغزترین آثار و متون حوزه تصوف و عرفان اسلامی به‌شمار می‌آید. آنچنان که در وجه تسمیه آن خود می‌نویسد:«چون این کتاب اندر بیان راه حق بود و شرح کلمات تحقیق و کشف حُجُب بشریت جز این نام او را اندر خود نبود».

کشف المحجوب همچنین در زمره کهن‌ترین نوشته‌های عرفانی به زبان فارسی نیز به حساب می‌آید. چند و چون جزئیات زندگی نویسنده از جمله تاریخ‌های دقیق ولادت و فوت او در لابه‌لای صفحات تاریخ پنهان مانده است و جز گمانه‌هایی از آن بر‌جای نیست. اندک دانسته‌های موجود از حیات ظاهری او همان چیزهایی است که در کتاب کشف المحجوب به یادگار مانده است. او را در تصوف و عرفان پیرو مکتب ابوالفضل محمد بن حسن خطلی دانسته‌اند. او همچنین محضر ابوالقاسم گرگانی را دریافته است. نام کامل او ابوالحسن علی بن عثمان علی غزنوی‌هجویری‌جلابی است.او علاوه بر این‌که دستی بلند در سیر انفس داشته است، از پا در رکابان سیر آفاق نیز به‌شمار می‌آمده است. سفرهای زیادی در گسترده تمدن اسلامی توسط او ثبت شده است. آذربایجان، دمشق و شام، رمله، طوس، اوزگند، میهنه، مرو و سمرقند از‌جمله مقصد‌های او به‌شمار می‌آیند. هرچند زمانی نیز مقیم عراق آن زمان شده بود.گزند روزگار ما را از دیگر کتاب‌های او محروم ساخته و «کشف المحجوب لارباب القلوب» تنها یادگار از نوشته‌های اوست.یکی از برکات حضور هجویری در لاهور که در تاریخ ذکر شده، دعوت عده زیادی از ساکنان آن دیار به دین اسلام است. از‌جمله پذیرندگان دین اسلام، حاکم وقت لاهور است که توسط او مسلمان شد. حاکم لاهور پس از پذیرش اسلام، شیخ هندی نام گرفت و نوادگان او از آن زمان متولی بارگاه هجویری هستند. او هر چند در شریعت، حنفی‌مذهب است اما در نوشته‌های خود ارادت زیادی را به اهل‌بیت علیهم‌السلام نشان می‌دهد.از آن‌جمله ذکر این حکایت از کشف المحجوب که خالی از لطف نیست: «مردی به در سرای حسن بن علی رضی‌ا... عنهما آمد و گفت ای پسر پیغامبر مرا چهارصد درم وام است. حسن فرمود تا چهارصد دینار بدو دادند و گریان اندر خانه شد. گفتند چرا می‌گریی ای فرزند پیغمبر. گفت از آنچه اندر تفحص حال این مرد تقصیر کردم تا وی را به ذل سؤال آوردم.»

 

آرامگاه هجویری همیشه مکانی زیارتی و همچنین فضایی مناسب برای جویندگان راه حقیقت برای اعتکاف و چله‌نشینی بوده است.

مردم مسلمان پاکستان از مذاهب مختلف اسلامی، اعتقاد زیادی به برکات زیارت مزار او دارند. امروزه نیز در لاهور این آرامگاه از مکان‌های پرتقدس برای مسلمانان شبه قاره و پاکستان محسوب می‌شود. در این منطقه به او لقب داتا گنج بخش داده‌اند و بارگاه او را داتا دربار می‌نامند. این مجموعه شامل مرقد هجویری، مسجدی به نام او و جمعیت هجویریه است. عده زیادی از این مردم باوردارند که برای گرفتن حاجت‌های خود ۴۰شب، گرد این مزار طواف کنند تا به مراد خود برسند. هرساله در سالروز درگذشت او، مراسمی با نام عُرس برگزار می‌شود. این برنامه در بیستم ماه صفر آغاز شده و سه روز طول می‌کشد.در این ایام برنامه‌های قوالی، سماع، ختم قرآن، خطابه و وعظ اجرا می‌شود و نذرکنندگان از مردم با انواع غذا و شیرینی پذیرایی می‌کنند. بی‌شک حضور هجویری و کتاب ارزشمند به یاد گار مانده از او همچون پلی استوار برای نزدیک‌تر کردن دل‌های امت اسلام از مذاهب مختلف خواهد بود. علاوه بر این، توانایی دارد که دل‌های علاقه‌مندان عرفان اسلامی و زبان فارسی را به یکدیگر پیوند دهد.حفظ تعادل در پیروی از شریعت و دور شدن از ذوقیات و برداشت‌های نفسانی از ویژگی‌های صاحب کشف المحجوب است. او بدون این‌که خود را در ورطه افراط یا پرتگاه تفریط بیندازد، شخصیتی متشرع و در عین حال بر مدار تعادل از خود بروز می‌دهد و عرفان و اخلاق را در تربیت نفس به هم، به‌گونه‌ای که نمونه فرید و منحصر به خود را در میان معاصرانش ارائه می‌دهد. شفافیت و روانی روایت علی بن عثمان از عبودیت ذات پروردگار،جویندگان و تشنه کامان حقیقت و معرفت را با زلالی هرچه تمام سیراب می‌سازد.

چنان که گفته آمد، کشف المحجوب تنها یادگار به جا مانده از هجویری است و دیگر آثار او در غبار زمانه راه خود را گم کرده اند و ما از خواندن آنها محروم هستیم.

خود او در کتابی که به دست ما رسیده، آثار دیگر خود را بر این اساس معرفی می‌کند: 

 

۱- دیوان شعری که بنا بر گزارش هجویری، کسی آن را از وی امانت گرفت و با کمی تغییر آن را به نام خود کرد. 

 

۲- منهاج‌الدین که از کشف المحجوب چنین استنباط می‌شود که این کتاب درباره بزرگان تصوف و اهل بیت علیهم‌السلام و فضایل اصحاب صفه بوده و از حسین بن منصور حلاج هم در آن یاد شده است، این کتاب را نیز یکی از مدعیان به نام خود کرد. 

 

۳- الرعایه لحقوق ا... تعالی در باب توحید بوده که در آن به رد آرای مخالفان توحید پرداخته است. 

 

۴- اسرار الخِرَق و الملوّنات (در آداب خرقه و مرقع پوشی) که در زمان نوشتن کشف المحجوب دست‌نوشته‌ای از آن در مرو موجود بوده است.

 

۵- البیان لاهل العیان، درباره جمع و تفرقه است که هجویری در جوانی آن را نوشت. 

 

۶- نحو القلوب / بحرالقلوب که در آن‌ به‌طور مفصل درباره اصطلاح عرفانی جمع سخن گفته است. 

 

۷- کتابی است در شرح کلام حسین بن منصور حلاج که هجویری در آن «به دلایل و حجج، علو کلام و صحت حال» حلاج را ثابت کرده است.

   

۸- کتاب یا رساله‌ای درباره ایمان. 

   

۹- کتاب فنا و بقا، درباره این دو اصطلاح عرفانی.