تبیین برخی تئوری های مدیریت مصرف آب

جام جم آنلاین اصفهان؛ در سال های اخیر نظریه های مختلفی در مورد مدیریت مصرف آب ارائه شده که از جوانب و زوایای مختلف به موضوع صرفه جویی در مصرف آب پرداخته اند. در این نوشتار سعی شده سه پارادیم مهم در حوزه مدیریت مصرف آب مورد بررسی و تبیین قرار گیرد تا خوانندگان این مطالب، به درک درستی از نظریه ها دست پیداکنند. 
تعدادی از کارشناسان و خبرگان صنعت آب، موضوع اقتصاد آب را مطرح کرده اند و آب را به عنوان یک کالای اقتصادی در نظر گرفته اند و بر اساس مدیریت عرضه و تقاضا و همچنین کمیابی آب تلاش کرده اند برای آب قیمت اقتصادی تعیین کنند و از این طریق بتوانند مصرف آب را مدیریت کنند. یکی از اشکالات وارد بر این نظریه عدم توجه به دهک ها و طبقه بندی های اقتصادی است. یعنی اینکه قیمت واقعی آب می بایست بر اساس میزان درآمد افراد تعیین شود. بدیهی است رسیدن به قیمت واقعی آب تاثیری مستقیم بر افزایش ظرفیت های تولید و عامل تعادل در رشد و سود دهی شرکت های تامین کننده آب خواهد بود. اما همانطور که در بسیاری از کشورها قیمت بنزین و سایر انرژی ها بر اساس ظرفیت های مالی ایالت ها و مناطق مختلف، تعیین می گردد، اقتصاد آب نیز باید به درآمدهای مردم  و تعیین قیمت آب متناسب با هر دهک توجه نماید. یکی دیگر از اشکالات وارد بر این نظریه، اقتصادی شدن آب و روحیه مصرف گرایی مستتر در آن است. در اقتصادهای رقابتی و مبتنی بر مصرف، رسیدن به حداکثر منفعت هدف غایی است لذا اگر قیمت واقعی آب بدست آید و به همین قیمت به مشتری عرضه شود با وجود روحیه مصرف گرایی حاکم بر مناسبات اجتماعی ممکن است بسیاری از گروه ها و اقشار بالادست به دلیل آنکه بهای واقعی آب را می پردازند این حق را برای خود محفوظ داشته باشند که امکان مصرف بیشتری نیز خواهند داشت و عملاً بخشی از پروسه مدیریت مصرف آب مغفول خواهد ماند. 
گروهی دیگر از اندیشمندان قائل به گزاره های فنی و مهندسی در مدیریت مصرف آب هستند و طرح هایی همچون استفاده از لوازم کاهنده مصرف آب را مطرح می نمایند. واضح است این رویکرد تغییرات محسوسی در کاهش مصرف آب خواهد داشت و می تواند 30 تا 40 درصد مصرف آب را کاهش داده و در کوتاه مدت و میان مدت مصرف آب را به خوبی مدیریت نماید.  لذا این نظریه از امتیازات ویژه ای برای مدیریت مصرف آب برخوردار است و قریب به اتفاق شرکت ها و مردم به این رویکرد باور دارند. تنها ضعفی که در این نظریه وجود دارد هزینه های پنهانی است که متوجه مردم و کشور می شود و همچنین ناترازی قیمت زیاد لوازم کاهنده مصرف آب در مقابل آب بهای پرداختی است. برای آنکه لوازم کاهنده مصرف آب در کشور به طور کامل به کارگرفته شوند باید 24  میلیون خانوار کشور این وسایل را در منازل خود استفاده نمایند. برای پیشبرد این هدف به طور متوسط هر خانواده ای باید حدود دو میلیون تومان برای تهیه و نصب لوازم کاهنده هزینه نماید و اگر دستگاه پمپ آب یا مخزن ذخیره آب هم نیاز داشته باشند هزینه های آنان به حدود 6 میلیون تومان خواهد رسید. با یک حساب سر انگشتی  و در نظر گرفتن هزینه 2 میلیون تومان برای تامین لوازم کاهنده مصرف آب برای خانوارهای کشور به رقم  48 هزار میلیارد تومان می رسیم که به واسطه توان و ظرفیت کم کارخانه های تولید کننده لوازم کاهنده مصرف آب در داخل، عمده آن باید به صورت ارزی از کشورهای خارجی تامین شود. این در حالی است که اگر متوسط سرانه مصرف آب هر نفر در یک شبانه روز را 250 لیتر در نظر بگیریم برای 87 میلیون نفر جمعیت کشور سالانه نزدیک 8 میلیارد مترمکعب آب مورد نیاز است و با احتساب قیمت هر مترمکعب آب دریافتی از مشترکین در حدود هزارتومان ، کل پرداختی مشترکین خانگی برای آب آشامیدنی در یک سال بالغ بر 8 هزار میلیارد تومان خواهد شد. بررسی این داده ها نشان می دهد با در نظر گرفتن کاهش 30 تا 40 درصدی مصرف آب با استفاده از لوازم کاهنده مصرف آب، سالانه بین 2 تا 3 میلیارد مترمکعب صرفه جویی خواهیم داشت ( 2 تا 3 هزار میلیارد تومان صرفه جویی سالانه) که در یک بازه 8 ساله و در نظر گرفتن تورم و افزایش قیمت آب ، میزان صرفه جویی آب به رقم 40 تا 50 هزار میلیارد تومان خواهد رسید. در واقع به لحاظ صرفه جویی اقتصادی، خانوارها از محل خرید لوازم کاهنده انتفاعی نخواهند نداشت؛ به لحاظ آنکه هزینه های لوازم کاهنده مصرف آب در مقایسه با آب بهای پرداختی بسیار بالا است؛ برای موفقیت این نظریه ، سیاست گذاران و دولت  باید قیمت لوازم کاهنده مصرف را کاهش دهند.
یکی دیگر از نظریه های مربوط به مدیریت مصرف آب، تئوری رفتار برنامه ریزی شده مصرف است که بر اساس نقش و جایگاه حوزه روان شناسی به تبیین رفتارهای انسان می پردازد. این نظریه رفتار یک فرد را تابع تمایل رفتاری می داند و تمایل نیز توسط نگرش ، هنجارهای ذهنی و کنترل رفتاری درک شده تعیین می شود. در اینجا نگرش به مطلوبیت یا عدم مطلوبیت رفتار اشاره دارد یعنی اگر نگرش ما به یک موضوع مطلوب باشد امکان اینکه آن رفتار را انجام دهیم بسیار زیاد خواهد بود. هنجار ذهنی مرتبط با فشارهای اجتماعی است که از طریق جامعه بر فرد وارد می شود و رفتار درک شده در ارتباط با آسانی یا سختی چنین رفتاری است. اگر بنیان ساز و کارهای اجتماعی و فرهنگی جامعه بر مبنای مصرف گرایی و فردگرایی استوار باشد به طور مشخص تمایل رفتار مصرفی افزایش خواهد یافت و مصرف به یک نماد و الگوی شخصیتی تبدیل خواهدشد. لذا ا با توجه به آنکه مصرف آب کار آسانی است، اگر فشار های اجتماعی، عرفی و سنتی سست گردد و هژمونی فرهنگی مصرف نیز غالب باشد انتظار می رود تمایل مصرف در فرد افزایش  یافته و سرانه مصرف آب روند صعودی یابد. این تئوری به ما می گوید نگرش و هنجار دو بخش مهم در مدیریت مصرف آب هستند که در بستر فرهنگ متعالی و کنترل های اجتماعی می توانند رفتار مثبت مصرف آب را به دنبال داشته باشند. نقطه قوت این تئوری توجه به ساحت انسان و اندیشه اوست و موفقیت مدیریت مصرف را منوط به تمایل رفتاری فرد می داند. این نظریه به رفتارهای داوطلبانه و مشارکت عمومی توجه دارد و تمایل را مقدم بر رفتار می داند و به ما می گوید اگر تمایل رفتاری مثبت در جامعه ایجاد شود بدون هیچ هزینه ای می توان مصرف آب را به حد بسیار مناسبی رساند.  یکی از انتقاداتی که متوجه این نظریه است ورود متغیرهای غیر انگیزشی بر رفتار مصرف همچون فرصت ها و منابع و میزان در دسترس بودن و برخورداری از آنها است و اینکه تغییر نگرش ها و باورها امری زمان بر محسوب می شود. فی الواقع توجه به عناصر فرهنگی و سنن و عرف اجتماعی راهگشای اصلی برای مدیریت مصرف آب در نظرگرفته می شود و نقش فرد و تمایلات او مهم ارزیابی می شود. 
سخن پایانی این است که استفاده از فناوری های نوین گامی موثر برای مدیریت مصرف آب است به شرطی که افراد و نیروهای جامعه میل و رغبت برای استفاده از این فناوری ها را داشته باشند و تجربه تاریخی ایران به ما نشان داده با میل و اراده مردم است که می توان رفتار درست مصرف آب را به یک عادت  همیشگی تبدیل کرد. 

مهران ابوطالبی

/* هاجر مقضی خبرنگار جام جم آنلاین