نگاهی به اسناد تاریخی نشان می‌دهد طرح اندیشه ملی شدن صنعت نفت و تبدیل آن به یک خواست عمومی و سپس بسیج توده‌های مردم توسط روحانیت مبارز به رهبری آیت‌ا... سید ابوالقاسم کاشانی انجام گرفت. البته نباید نقش سایر گروه‌های حاضر در صحنه سیاسی آن زمان ایران را نادیده گرفت. می‌توانیم عوامل مهم ملی شدن صنعت نفت را در نقش طیفی از روحانیت به رهبری آیت‌ا... کاشانی و همچنین حضور عملگرای فداییان اسلام به رهبری روحانی دیگری به نام حجت‌الاسلام سید‌مجتبی میرلوحی معروف به نواب صفوی از یک طرف و نقش نمایندگان مجلس و نیروهای ملی‌گرا از طرف دیگر تبیین کنیم که هر کدام از اینها در زمان خاصی نقشی را ایفا کردند که البته هیچ کدام تأثیری مانند نقش روحانیت مبارز، آیت ا... کاشانی در حوزه زمانی گسترده نداشته‌اند. آیت‌ا... کاشانی و روحانیون طیف وابسته به وی در بسیاری از جمعیت‌ها، سخنرانی‌ها، خطبه‌های اعیاد قربان و فطر شعار «نفت ایران برای ایرانی » را مطرح کرده بودند و آیت‌ا... کاشانی (که سابقه‌ای طولانی در مبارزه با انگلیس داشت و از همین رو بارها و بارها زندانی و تبعید شده بود) به دلیل اطلاعیه‌ای که در همین زمینه صادر کرد و به بهانه ترور شاه در بهمن ۱۳۲۷ به لبنان تبعید شد.
آیت‌ا... کاشانی در لبنان با ارسال نامه‌های سرگشاده بر شعار « نفت ایران برای ایرانی » پای فشرد. وی در بازگشت پیروزمندانه خود در اولین سخنرانی، سخن از ملی کردن صنعت نفت به بیان آورد و در اولین بیانیه رسمی که توسط مصدق در مجلس قرائت گردید، روی ملی شدن صنعت نفت اصرار کرد و قرارداد الحاقی گس گلشائیان را مردود شمرد.
آیت‌ا... کاشانی به دلیل مقبولیتی که بین عالمان بزرگ دیگر شهرها داشت، توانست مراجع محلی را به صحنه بکشاند تا آنان با حمایت از آیت‌ا... کاشانی و صدور بیانیه، امواج مردمی ایجاد کنند. آیت‌ا... محمد تقی خوانساری یکی از مراجع بزرگ، آیت‌ا... سید محمد روحانی و آیت‌ا... عباسعلی شاهرودی از قم، آیت‌ا... بهاءالدین محلاتی از شیراز، آیت‌ا... چهار سوقی از اصفهان، آیت‌ا... حاج شیخ باقر رسولی از رشت، آیت‌ا... حاج شیخ محمدرضا کلباسی از مشهد همچنین روحانیون مبارزی مانند آیت‌ا... حاج سید حسین خادمی اصفهانی، حضرات آیات حاج شیخ مرتضی مدرسی اردکانی، حاج سید‌مصطفی سیدالعراقین، حاج شیخ مهدی نجفی و فقیه سبزواری با صدور بیانیه‌ها، فتاوا و سخنرانی‌های متعدد توانستند نیروهای مذهبی را بسیج کرده و هر روز تظاهراتی در شهرهای بزرگ ایران برای ملی شدن صنعت نفت بر پا کنند.
گرچه نهایت مقصود همه این تلاش‌ها برای روی کار آوردن حکومتی اسلامی بود اما واقعیت دیگر این بود که دکتر مصدق پس از روی کار آمدن مجدد، روش جدایی دین از سیاست را که احمد قوام‌السلطنهِ نیز بر آن تاکید داشت، پیشه خود ساخت اما آیت‌ا... کاشانی بارها گفته بود که در اسلام، دین‌از سیاست جدا نیست. ایشان تاکید داشت که اسلام با تشکیلات کلیسایی فرق دارد و مشارکت روحانیون در سیاست به معنای رسیدگی به امور مسلمین است که خود یک وظیفه مشخص دینی است.
پس با توجه به وجود این دو رویکرد متفاوت در نهضت ملی شدن صنعت نفت (یعنی رویکرد اسلامی و گرایش به اصطلاح ملی‌گرایانه) بروز اختلاف و شکست آن امری طبیعی به نظر می‌رسید. امری که در نهضت مشروطه نیز رخ داده بود.
متاسفانه واقعیت‌های جریان نهضت ملی شدن صنعت نفت در تاریخ ایران هرگز به خوبی انعکاس نیافته است. از نمونه‌های بارز این تحریف تاریخ نادیده گرفتن نقش شهید نواب صفوی در این نهضت است. نقش فدائیان اسلام با وجود داشتن بیشترین نقش در راه آزادی کشور، در تاریخ مغفول مانده است. با کمال تاسف نقش روحانیت و نیروهای مذهبی به‌ویژه فدائیان اسلام به سبب شیوه عمل‌گرایی که داشتند و با این‌که بیشترین تلاش و جهاد را در راه آزادی ایران انجام دادند، در تاریخ کم‌رنگ جلوه داده شده است. این درحالی است که انقلاب مشروطه و نهضت ملی شدن صنعت نفت تمامی به دست روحانیت و نیروهای مذهبی آغاز شد و نهایتا به سرانجام رسید اما به دلیل آن‌که نگارش تاریخ ایران اغلب توسط تاریخ پردازان معلوم‌الحال وابسته صورت گرفته، نقش مهم و محوری گروه‌ها وشخصیت‌های دینی به گونه‌ای وارونه جلوه داده شد.در واقع قلم در دست عوامل و عناصر کانون‌های پنهان استعماری بود که به طور عمد از پرداختن به نقش روحانیت در تاریخ خودداری کردند. این در حالی بود که نیروهای ملی‌گرا با حمایت و تلاش روحانیت و نیروهای مذهبی به مجلس راه یافتند و صنعت نفت نیز با جهاد و حمایت فدائیان اسلام ملی شد، اما آنان با پیمان‌شکنی در حق آیت‌ا... کاشانی، دیگر روحانیون مبارز و همچنین فدائیان اسلام که نقش بسیاری در قدرت رسیدن ملی‌گرایان خصوصا مصدق داشتند، نیروهای مذهبی را به حاشیه راندند. فدائیان اسلام خواستار اجرای احکام اسلام بودند و یکی از این احکام را مبارزه با استعمار می‌دانستند. نگاهی به تاریخ نشان می‌دهد پس از آن‌که با تلاش‌های فراوان مرحوم آیت ا... کاشانی، ملی شدن صنعت نفت به یک مطالبه ملی تبدیل شد و اقلیت مجلس که در دست ملی‌گراها بود پیشنهاد ملی شدن صنعت نفت را سر داد، قدرت‌های استعماری به منظور جلوگیری از این اقدام، سپهبد رزم‌آرا را به نخست‌وزیری رساندند؛ کسی که آمده بود تا فقط از ملی شدن صنعت نفت جلوگیری کند. سپهبد رزم‌آرا که فردی دیکتاتور و حامی منافع انگلستان بود با تلاش فراوان، سعی کرد تا قرارداد الحاقی «گس - گلشائیان» را به تصویب برساند و در مجلس، صریحا به ملت ایران اهانت کرد و اداره صنعت عظیم نفت، به وسیله ایران را غیر ممکن دانست. اعضای جبهه ملی که خاطره خوبی با قتل عبدالحسین هژیر توسط فداییان اسلام و راهیابی به مجلس داشتند، این بار هم دست به دامن فدائیان اسلام شدند. نواب با یک شرط، برداشتن این مانع بزرگ را پذیرفت. شرطی که منجر به اجرای احکام اسلام و بنیان‌گذاری حکومت اسلامی می‌گردید. شرطی که هرگز از سوی دولت ملی‌گرای مصدق به آن عمل نشد، در حالی فدائیان اسلام با برداشتن رزم‌آرا راه را برای ملی شدن نفت هموار کردند و ملی‌گراها بر موج آن سوار شدند.سرانجام آیت‌ا... کاشانی او را مهدورالدم اعلام کرد و رزم‌آرا در۱۶اسفند۱۳۲۹ توسط خلیل طهماسبی، عضو فدائیان اسلام به قتل رسید و از صحنه سیاست خارج شد. این قتل به این دلیل صورت گرفت که همه چیز مهیای ملی شدن صنعت نفت بود اما در این میان رزم‌آرای عامل بیگانه و مخالف اصلی و سرسخت ملی شدن نفت مانع بزرگی به شمار می‌رفت. از همین رو در کمتر از دو هفته بعد، قانون ملی شدن صنعت نفت پس از دو سال و نیم بحث و درگیری و مناقشه در ۲۹اسفند ۱۳۲۹ در مجلس به تصویب رسید.
سعید مستغاثی - مستندساز و کارشناس سینما 
