نفوذ فناوری ایرانی در اعماق میادین نفتی

این در حالی است که با توجه به ظرفیت‌ها و توانمندی متخصصان داخلی در صورتی که شرایط مورد نیاز برای توسعه فناوری در داخل کشور فراهم شود، می‌توان بسیاری از این چالش‌ها را برطرف کرد و درکنار افزایش درآمدهای نفتی، فرصت ویژه‌ اقتصادی را برای فناوری‌های بومی کشور دراین حوزه و به‌تبع آن توسعه اقتصاد دانش‌بنیان کشور فراهم کرد. برهمین اساس، شرکت ملی نفت طی توافق‌نامه‌ای با معاونت علمی و فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست جمهوری، تقاضایی برای ساخت هفت فناوری مهم و راهبردی مورد نیاز را اعلام کرده که در گام اول این توافق‌نامه چهارشنبه ۲۴آبان، قرارداد تولید بومی اولین تجهیز این فهرست، یعنی تجهیز پیشرفته حفاری هدایت‌پذیر برای حفر چاه‌های افقی طویل وچندشاخه میان یک شرکت دانش‌بنیان، معاونت علمی و فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست جمهوری وشرکت ملی نفت منعقد شد. اهمیت بومی‌سازی این تجهیز و جزئیات این قرارداد را مورد بررسی قرار داده‌ایم. 

صنعت نفت وگاز به‌عنوان پرچمداران فعالیت‌های اقتصادی، نقش پررنگی درپیشرفت و تعالی کشور به‌عهده دارند. برای استحصال نفت و گاز از مخازن زیرزمینی، صنعت حفاری به عنوان نوک پیکان صنعت نفت از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. در این میان خدمت حفاری انحرافی ـــ افقی از مهم‌ترین و تخصصی‌ترین خدمات حفاری چاه‌های نفت و گاز به شمار می‌رود که با کمک تجهیز حفاری هدایت‌پذیر دورانی (RSS) انجام می‌شود. نیاز به استفاده از فناوری حفر چاه‌های افقی به‌ویژه برای برداشت به‌صرفه‌تر و بیشتر از مخازن مشترک از سال ۱۳۸۴ در کشور احساس می‌شد. فناوری ویژه و بسیار تخصصی که به‌جای حفر چاه مستقیم و بلند از سطح زمین امکان دستیابی‌ به لایه‌های نفتی را از مسیرهای کوتاه‌تر فراهم می‌کند.
   
پیشنهاد اجاره به قیمت فروش تجهیز
به‌دلیل پیچیدگی‌های بسیار زیاد این فناوری، دانش‌فنی تولید تجهیز حفاری هدایت‌پذیر دورانی (RSS) فقط در انحصار سه شرکت در آمریکا، انگلیس و چین قرار داشت. رضا سلطانعلی‌زاده در این خصوص به جام‌جم می‌گوید: «با توجه به اهمیت استفاده از این فناوری در برداشت بهینه و بیشتر از مخازن نفتی، سال ۱۳۹۰ اقداماتی برای واردات این تجهیز انجام شد اما امکان بهره‌برداری صحیح از آن در کشور فراهم نشد، تجهیز خراب شد و زمانی که برای تعمیر به شرکت سازنده ارسال شد به دلیل وضع تحریم‌های جدید علیه کشور دیگر به کشور برنگشت. در همین سال‌ها شرکت‌های خارجی حتی به دلیل این که نمی‌توانستند تجهیز را به ما بفروشند، پیشنهاد اجاره تجهیز با همان قیمت فروش را به پیمانکاران نفتی کشور می‌دادند. از آنجا که وجود این تجهیز به‌ویژه در برداشت از میادین مشترک نفتی بسیار مهم است، (زیرا هم میزان برداشت را افزایش می‌دهد و هم هزینه حفاری را به میزان قابل توجهی کاهش می‌دهد) مذاکراتی برای ساخت داخلی آن و استفاده از ظرفیت فناوران ایرانی شکل گرفت.» 
   
پیچیدگی‌های فناوری RSS
سیستم دورانی هدایت شونده یا Rotary Steerable System که به اختصار RSS نامیده می‌شود از ابزارهای حفاری جهت‌دار چاه‌های نفت و گاز به شمار می‌رود که با کمک آن امکان هدایت مته به مسیرهای مورد نظر، بدون آن‌که دوران لوله‌ها متوقف شود، وجود دارد.در دو دهه گذشته، سیستم‌های هدایت چرخشی، با تسهیل حفاری سریع و دقیق در شرایط چالش برانگیز، منجر به تحول بزرگی در صنعت حفاری در دنیا شده‌اند. RSSکه مجهز به حسگر‌های هوشمند است به‌عنوان ربات در ته چاه عمل می‌کند و به صورت خودکار عملیات حفاری را ممکن می‌سازد. در این فناوری، دوران به صورت پیوسته و کنترل شده از سطح زمین به رشته حفاری منتقل می‌شود بدون آن‌که به حفاری لغزشی نیاز باشد. گردش مداوم، وزن موثرتری را به مته وارد کرده و نرخ حفاری را به میزان زیادی افزایش می‌دهد. این گردش همچنین به تمیز کردن چاه با انتقال مداوم خرده‌های حفاری به سطح زمین کمک می‌کند. سامانه دورانی هدایت شونده یا تجهیز RSS همچنین کنترل جهت‌گیری چاه را در فضای سه‌بعدی به شکل قابل توجهی بهبود بخشیده و نتیجه آن، چاهی تمیزتر با دیواره‌هایی صاف‌تر و با عمقی بیشتر است. به‌عبارت‌دیگر، عملیات حفاری با سرعت بیشتر و با مشکلاتی کمتر انجام خواهد شد. در نتیجه هزینه حفاری به میزان چشمگیری کاهش می‌یابد و از سوی دیگر بازده برداشت با افزایش قابل توجهی همراه خواهد بود. 
   
فراخوانی برای فناوران توانمند
دی ۱۴۰۱ به دلیل نیاز میادین نفتی کشور به برخی تجهیزات پیشرفته، مذاکراتی میان معاونت علمی و فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان و شرکت ملی نفت شکل گرفت که در نهایت منجر به امضای توافق‌نامه‌ای میان این دو نهاد در بهمن ۱۴۰۱ شد. این توافق‌نامه شامل اعلام نیاز شرکت ملی نفت برای هفت اقلام گلوگاهی فناورانه با ارزش بازار دو میلیارد دلار بود که یکی از آنها تجهیز RSS بود که هفته گذشته به مرحله عقد قرارداد تولید رسید و شش مورد دیگر هم پیشرفت‌های خوبی داشته‌اند و دو فناوری دیگر نیز به‌زودی به مرحله عقد قرارداد خواهد رسید. پس از امضای توافق‌نامه، معاونت علمی و فناوری اقدامات متعددی را برای بررسی امکان تولید داخلی RSS پیش برد که شامل بررسی بازیگران اصلی پروژه، ظرفیت‌های پروژه، ضعف‌های موجود در کشور، مدل‌های همکاری، مدل‌های تأمین مالی و... بود. پس از این مرحله، فراخوانی از سوی معاونت علمی و فناوری در اسفند ۱۴۰۱ به‌عنوان «چالش طراحی، ساخت و بهره‌برداری تجهیز حفاری هدایت‌پذیر دورانی (RSS) و فناوری‌های وابسته» اعلام شد که در خرداد ۱۴۰۲ طرح‌های ارسالی وارد مراحل داوری شدند. هفت تیم با ابعاد، تجربیات مختلف و همکاران داخلی و خارجی متفاوت برای این پروژه اعلام آمادگی کردند که طی سه مرحله داوری فنی و اقتصادی شدند؛ در مرحله اول، مستندات ارائه شده در کمیته فنی از بُعد فنی، اقتصادی و بهره‌برداری بررسی و نقص‌های موجود به متقاضیان اعلام شد. از میان هفت تیم، سه تیم انتخاب شدند؛ این سه تیم پس از این مرحله نقشه‌های فنی، ابعاد اقتصادی، زمان و هزینه ساخت پیشنهادی و ریسک‌های پروژه را تکمیل و مجددا طرح‌های خود را به کمیته فنی ارائه کردند. در دو مرحله بعدی داوری یکی از این سه شرکت به‌عنوان شرکت برگزیده منتخب شد. پس از آن در کمیته راهبری که متشکل از اعضای معاونت علمی و شرکت ملی نفت بود، طرح پیشنهادی شرکت ارائه شد و براساس رأی اعضای کمیته راهبری و تأیید معاون علمی و فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان رئیس‌جمهور، این شرکت در نهایت انتخاب شد. 
   
مثلث توسعه فناوری بومی RSS
قرارداد ساخت این تجهیزفناورانه ۲۴آبان۱۴۰۲ طی مراسمی باحضور روح‌ا... دهقانی، معاون علمی، فناوری واقتصاد دانش‌بنیان رئیس‌جمهور، محسن خجسته‌مهر، معاون وزیر نفت و مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران و جمعی از معاونان و مدیران معاونت و شرکت ملی نفت به امضای رضا سلطان‌علی‌زاده، دستیار معاون علمی رئیس‌جمهور در حوزه توسعه بازار دانش‌بنیان و مدیر‌کل دفتر توسعه اقتصاد معاونت علمی و کیوان کهزادی، مدیرعامل شرکت دانش‌بنیان منتخب رسید. بر‌اساس این موافقت‌نامه، اجرا، ساخت و بهره‌برداری سه تجهیز حفاری هدایت‌پذیر دورانی(RSS)، بومی‌سازی و توسعه فناوری‌های وابسته آن مورد حمایت معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست‌جمهوری بوده و از‌سوی شرکت ملی نفت تا ۱۰سال درمیادین نفتی و گازی مورد بهره‌برداری قرار خواهد گرفت. در واقع شرکت ملی‌ نفت طی این قرارداد، بازار ۱۰ساله تضمین‌شده‌ای را به شرکت فناور ارائه می‌کند که می‌تواند جذابیت اقتصادی بالایی را به همراه داشته باشد. همچنین ایجاد همکاری‌های بین‌المللی در زمینه توسعه و اکتساب فناوری‌های اصلی و جانبی تجهیز RSS، توسعه و آموزش نیروی انسانی مستعد با استفاده از ظرفیت سرمایه انسانی زیست‌بوم کارآفرینی و دانش‌بنیان کشور، تعهدات دیگر شرکت ملی نفت ایران و مجموعه‌های تابعه خواهد بود. معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست‌جمهوری به‌عنوان بازوی اتصالی میان صنعت نفت کشور و زیست‌بوم فناوری و نوآوری در شناسایی زنجیره تأمین داخلی و خارجی اقلام وارداتی پروژه و تسهیل در صدور مجوزهای قانونی مرتبط برای طرح‌های مرتبط همکاری خواهد داشت. همکاری در اجرای آزمون‌های کارگاهی و میدانی در شرکت ملی نفت، همکاری در تدوین استانداردها و دستورالعمل‌های مورد نیاز تجهیز (RSS)، طراحی و ساخت و انجام آزمون‌های عملکردی، حمایت بلاعوض(گرنت) برای طراحی، به‌دست آوردن دانش فنی برخی از اجزا، ساخت اقلام راهبردی، تهیه مواد و تجهیزات اخذ استانداردهای لازم و اجرای آزمون‌های میدانی تجهیز (RSS) از حمایت‌های معاونت علمی و فناوری، در این توافق‌نامه خواهد بود.
 
قرارداد ۱۰ میلیون دلاری
هزینه طراحی و ساخت برآورده شده برای یک تجهیز RSS ۵۰۰ میلیارد تومان برآورد شده است که معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست‌جمهوری ۶۰ درصد تأمین مالی آن یعنی ۳۰۰میلیارد تومان رابرعهده خواهد داشت؛ ۵۰ میلیارد آن به‌صورت بودجه بلاعوض(گرنت) برای توسعه شامل خرید مواد اولیه و تجهیزات اولیه و به‌دست آوردن دانش‌فنی خواهد بود، ۱۵۰میلیارد آن در قالب بودجه تحقیق و توسعه براساس ماده۱۱ قانون جهش تولید دانش‌بنیان و ۱۰۰میلیارد آن در قالب تسهیلات تبصره۱۸ براساس پیشرفت موضوع موافقت‌نامه و تأیید معاونت علمی، متناسب با پیشرفت پروژه به شرکت ارائه خواهد شد تا بدون دغدغه بتواند فرآیند تولید را پیش ببرد.  با توجه به اهمیت توسعه این تجهیز برای میادین مشترک نفتی کشور، به‌نظر می‌رسد هزینه حدود ۱۰میلیون دلاری مورد نیاز برای ساخت تجهیز درمقابل ارزش افزوده دو تا سه میلیارد دلاری که با تسهیل فرآیند برداشت از میادین نفتی که به‌دنبال ساخت این محصول فراهم خواهد شد، قابل مقایسه نخواهد بود.