سونامی کلاس‌های خالی از معلم

مادر «آیه» هم از این‌که معلم از ابتدای سال تحصیلی قرار است سر کلاس دخترش حاضر شود، راضی است. آیه، امسال کلاس دومی است و در یکی از مدارس هیات‌امنایی تحصیل می‌کند. مدیر این مدرسه در جواب اصرار بعضی مادرها که تمایل داشتند دخترشان سر کلاس فلان معلم بنشیند گفت: «بروید خدا را شکر کنید که همه کلاس‌ها معلم دارند و مشکل کمبود معلم نداریم.» کمبود معلم چالش قدیمی وزارت آموزش و پرورش است که گویی قرار است با جذب بازنشسته‌ها، فارغ‌التحصیلان دانشگاه فرهنگیان و قبول‌شدگان آزمون استخدامی این وزارتخانه رفع شود. هرچند فروغ تیموریان، کارشناس مسائل آموزشی در گفت‌وگو با جام‌جم، این چالش را در مسائل حمایتی این وزارتخانه از نیروهایش می‌بیند.

بازگشت ۵۰هزار بازنشسته به مدارس 

سال تحصیلی ۱۴۰۳ـــ۱۴۰۲ شنبه اول مهر با ۱۶.۵میلیون دانش‌آموز شروع شد، البته طبق آمارهای آموزش‌وپرورش حدود یک‌میلیون و ۷۰۰هزار کلاس اولی هم ۲۹شهریور در جشن شکوفه‌ها نخستین روز مدرسه رفتن را تجربه کردند. به گفته وزارت آموزش‌وپرورش از ۱۵مهر به بعد نیز کار شناسایی دانش‌آموزان بازمانده از تحصیل و بازگرداندن آنها به مدارس آغاز می‌شود. در سال تحصیلی گذشته ۲۳۴هزار دانش‌آموز بازمانده از تحصیل شناسایی و ۷۰هزار نفر به مدارس برگشتند. همچنین ۵۰هزار دانش‌آموز دیگر به تحصیل برگردانده شدند. گرچه معاون آموزش متوسطه وزارت آموزش و پرورش از برگشت ۵۰هزار معلم بازنشسته خبر داده بود.  محمدمهدی کاظمی گفته بود: «امسال ۱۸هزار معلم جدید از طریق آزمون استخدامی وارد دوره ابتدایی می‌شوند. همچنین ۱۹هزار دبیر و ۳۰۰۰ هنرآموز در دبیرستان‌ها و هنرستان‌های کشور به کار گرفته می‌شوند و ۵۰هزار معلم بازنشسته برای جبران کمبود معلم، تدریس در مدارس ابتدایی و متوسطه را عهده‌دار شدند.» 

کمبود معلم، چالشی قدیمی 

کمبود معلم مشکلی که سال‌هاست آموزش‌وپرورش را با چالش روبه‌رو کرده و به نظر می‌رسد با توسعه هنرستان‌ها، موج بازنشستگی پس از رتبه‌بندی‌ها، توجه به جنسیت معلمان در مدارس ابتدایی و متوسطه اول، همچنان با آموزش و پرورش دمخور خواهد ماند. هرچند یکی از اعضای کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس شورای اسلامی سال ۱۴۰۱ گفته بود؛ «آماری که از سوی آموزش و پرورش برای موضوع کمبود معلم ارائه می‌شود متفاوت از آن چیزی که است که ما در واقعیت می‌بینیم». احمدحسین فلاحی گفته بود؛ «کمبود معلم در آموزش و پرورش از ۲۳۰ تا ۲۶۰هزار نفر است.» گرچه قبل از آن و در اواخر سال ۱۴۰۰ حسین خنیفر، رئیس پیشین دانشگاه فرهنگیان گفته بود؛ «با احتساب معلمان ماده ۲۸ و تمام فارغ‌التحصیلان سال تحصیلی ۱۴۰۱ ـــ۱۴۰۰ حدود ۱۰۰هزار نفر به بدنه نظام آموزشی متصل خواهند شد.» گرچه تعداد فارغ‌التحصیلان دانشگاه فرهنگیان هرساله بیش از ۱۰۰هزار نفر نمی‌شوند و این یعنی ماجرای کمبود معلم همچنان ادامه دارد. این در حالی است که پذیرفته‌شدگان آزمون استخدامی هم دردی از وزارت آموزش و پرورش دوا نمی‌کند، چون در آزمون ۸اردیبهشت ۱۴۰۲حدود ۵۳۴هزار و ۴۴۵ نفر ثبت‌نام کرده بودند و فقط ۲۸هزار نفر پذیرفته خواهند شد. 

جبران کمبود معلم با اضافه تدریس 

«کمبود معلم برای مهر۱۴۰۲ با اضافه تدریس معلمان و استفاده از معلمان بازنشسته جبران می‌شود.» معاون آموزش متوسطه وزارت آموزش و پرورش ۱۴تیر۱۴۰۲ با اشاره به این مسأله گفته بود: «سال گذشته با وجود تمام این مشکلات تعداد کلاس‌های درس ۵۰نفری را کاهش دادیم و آنها را به ۴۰نفر رساندیم و برای امسال هم کاهش تراکم دانش‌آموزان در کلاس‌های درس مدنظر است.» محمدمهدی کاظمی با تاکید بر این مسأله که به‌دنبال کسب مجوز تدریس تمام‌وقت نیروهای بازنشسته در دوره ابتدایی هستیم هم گفته بود: «از دانشجومعلمان ترم۷ دانشگاه فرهنگیان برای تدریس در دوره متوسطه می‌توان بهره برد. پذیرفته‌شدگان دو آزمون استخدامی آموزگاری، دبیری و هنرآموزی از مهرماه، تدریس در کلاس‌های درس را آغاز می‌کنند و همزمان با آن دوره آموزشی را طی خواهند کرد، البته نتایج نهایی آزمون جذب آموزگار تا اواخر مرداد اعلام می‌شود و می‌توان تا قبل از مهر ۱۴۰۲ بخشی از دوره آموزشی آنها را برگزار کرد.»

معلم‌ها می‌خواهند بازنشسته شوند 

معلمان با مدرک فوق‌لیسانس و دکترا تا ۳۵سال می‌توانند ادامه خدمت در آموزش و پرورش را داشته باشند. اما به دلیل پایین بودن خدمات‌دهی آموزش‌وپرورش معلمان مایلند سر ۳۰سال بازنشسته شده و تایم رسمی‌شان را آزاد کنند برای کار در بیرون از آموزش‌وپرورش.  به گفته یکی از کارشناسان مسائل آموزشی،کمبود معلم به عدم‌حمایت وزارت آموزش‌‎وپرورش از معلمان برمی‌گردد. بنابر نظر فروغ تیموریان، اغلب معلمانی که با ۳۰سال سابقه بازنشسته می‌شوند در ۵۰-۴۹ سالگی هستند: «در این سن معلم همچنان توانایی کار کردن دارد اما ترجیح می‌دهد این انرژی را بیرون از سیستم آموزش و پرورش به کار بگیرد، چون عایدی بیشتری برایش دارد.  این جامعه‌شناس به نتیجه نرسیدن رتبه‌بندی معلمان را هم در این مسأله دخیل می‌داند: «بعد از سال‌ها خدمت برخی از معلمان هنوز نتیجه رتبه‌بندی‌شان مشخص نشده. در چنین شرایطی معلم ترجیح می‌دهد برود بازنشسته شود تا این‌که همچنان ادامه بدهد. »

حمایت از باتجربه‌ها 

آموزش و پرورش در گفتن از راهکارها برای جبران کمبود معلم از جذب بازنشسته‌ها خبر داده است. گرچه بنابرنظر تیموریان، استفاده از بازنشسته‌ها با حق‌التدریس‌ها خواهد بود. حق‌التدریسی که با تجربه و نیرویی که معلم سر کلاس می‌گذارد همخوانی ندارد، بنابراین اغلب معلمان بازنشسته قبول نخواهند کرد دوباره جذب آموزش و پرورش شوند. به گفته این کارشناس مسائل آموزشی، نیروهای فارغ‌التحصیل از دانشگاه فرهنگیان آمادگی و تجربه تدریس کتب درسی به‌خصوص در مقطع اول و دوم متوسطه را ندارند، با توجه به تغییر رویکردی که در کتب درسی اتفاق افتاده است: تدریس این حجم از مطالب برای معلم بی‌تجربه و سال اولی سخت خواهد بود. هرچند این معلم‌ها به مرور زمان باتجربه خواهند شد.  بنابرنظر تیموریان، آموزش‌هایی که دانشجویان دانشگاه فرهنگیان طی چند سال می‌بینند با این حجم از مطالب سرکلاس‌ها مطابقت ندارد.  این جامعه‌شناس با اشاره به این‌که همه معلم‌ها روزی بی‌تجربه بودند و باگذشت سال‌ها تجربه کسب‌کرده و پخته شده‌اند، به جام‌جم می‌گوید: «آموزش و پرورش اگر می‌خواهد نیروهای‌باتجربه‌اش را از دست ندهد، باید حامی معلمان باشد.»       

معلم باانگیزه، دانش‌آموز باانگیزه 

«آموزش و پرورش باید برنامه‌ریزی بلندمدت داشته باشد و در برنامه توسعه چندساله‌اش معیشت، شأن و خیلی از چیزهایی که مدنظر یک کارمند دولت است را برای معلم در نظر بگیرد. با وجود مهیا شدن این موارد این وزارتخانه می‌تواند به‌راحتی برای نیروهای باتجربه‌اش استمرار بزند.» به گفته تیموریان، آموزش و پرورش می‌تواند با ایجاد کلاس‌هایی به نیروهای تازه نفس خود آموزش بدهد تا کارآزموده شوند: باید این نکته موردتوجه آموزش و پرورش قرار بگیرد که دانش‌آموزان نسلی هستند که در آینده سکانداران این جامعه خواهند بود در نقش معلم، هنرمند، مهندس و... اگر این نسل درست تربیت نشود چه انتظاری می‌توان داشت که جامعه در مسیر پیشرفت قرار گیرد؟»  بنابرنظر این کارشناس مسائل آموزشی، وقتی معلم انگیزه کافی برای تدریس ندارد، چطور می‌تواند دانش‌آموز باانگیزه‌ای تربیت کند که در آینده به فکر مهاجرت نیفتد؟ 

۴۰۰۰ کلاس درس تهران معلم ندارد

در دهمین روز از ماه مهر یعنی روزی که مدارس باید آموزش را با همه توان آغاز کرده باشند، پیگیری‌های جام‌جم نشان می‌دهد فقط در شهر تهران بیش از ۴۱۰۰کلاس درس معلم ندارند. این را می‌توان فاجعه‌ای توصیف است، چراکه دانش‌آموزان چنین کلاس‌هایی عملا از برنامه درسی عقب افتاده‌اند و هر زمان که معلمی برای‌شان تعیین شود، مجبورند با عجله و شتاب، سرفصل‌های عقب مانده را بخوانند. گرچه آموزش و پرورش اجازه نمی‌دهد چالش کمبود معلم در سال تحصیلی جاری زیاد پر و بال بگیرد و رسانه‌ها به آن بپردازند اما تصمیماتی که می‌گیرد به‌خوبی این کمبودها را تایید می‌کند. مثلا در نظر گرفتن برخی مشوق‌ها برای دانشجو معلمان با این هدف که برای حضور در کلاس‌های درس قانع شوند؛ حالا این دانشجو معلمان آیا صلاحیت تدریس و معلمی را کسب کرده‌اند یا خیر؟ ظاهرا در شرایط بحرانی فعلی اهمیتی ندارد. 

دلایل تشدید کمبود معلم در آموزش و پرورش

۱- عزم بسیاری از معلمان برای بازنشسته شدن پس از اجرای رتبه بندی 
۲- پایین بودن حقوق‌ها و استقبال اندک افراد مستعد از شغل معلمی
۳- نبود توازن میان استخدام معلمان با جمعیت صعودی دانش آموزان
۴- ضعف برنامه‌ریزی نیروی انسانی و نبود نگاه بلند مدت به منابع انسانی
۵- ماموریت یا انتقال معلمان از آموزش و پرورش به سایر دستگاه‌ها ​​​​​​​

لیلامهداد - گروه جامعه