دوباره «هوا» ‌پس معرکه است!

روز شنبه هم هوای شهر کرج به وضعیت خطرناک و بسیار ناسالم رسید و شهرستان‌های قدس، شهریار و پاکدشت در استان تهران هم شاخص آلایندگی ۵۰۰ را تجربه کردند که باعث شد رنگ نقشه‌ها در این نقاط قهوه‌ای شود. روز یکشنبه نیز در پی نفوذ توده گرد و خاک به استان اصفهان، شاخص کیفی هوای کلانشهر اصفهان با میانگین ۳۶۵ در وضعیت خطرناک قرار گرفت. اما آیا در این چند روز به آلودگی هوا وقعی گذاشته شد یا آب از آب تکان خورد؟ قطعا خیر. آلودگی هوا چنان با مردم ایران همزیستی یافته که خیلی وقت‌ها یا درکش نمی‌کنیم یا اگر می‌کنیم با این استدلال که«چه می‌شود کرد»، با آن کنار می‌آییم در حالی که جسم و جان‌مان در همه لحظاتی که هوای آلوده به تک‌تک سلول‌های بدن تحمیل می‌شود در حال صدمه دیدن است. در محافل جهانی گفته می‌شود که آلودگی هوا پس از استعمال دخانیات، دومین عامل مرگ‌های ناشی از بیماری‌های غیرواگیر محسوب می‌شود به طوری که در سال ۲۰۲۱ به‌عنوان چهارمین عامل خطر مرگ در جهان و مهم‌ترین تهدید زیست محیطی برای انسان‌ها معرفی شد. آلودگی هوا عبارت از انتشار یک یا چند آلاینده اعم از آلاینده‌های جامد، مایع، گاز، پرتوهای یون‌ساز و غیریون ساز بو و صداست که به‌صورت طبیعی یا انسان ساخت، کیفیت هوا را به گونه‌ای تغییر می‌دهد که برای سلامت موجودات زنده، فرآیندهای بوم شناختی یا آثار و ابنیه زیان‌آور باشد و سبب کاهش یا از بین رفتن رفاه عمومی شود. این تعریف از آلودگی هوا با همه ابعاد خسارت‌بار آن را ما مردم سال‌هاست که با همه وجود حس می‌کنیم اما آیا تغییری در وضعیت‌مان حاصل شده است؟ مسلما خیر، بلکه حتی اوضاع سال به سال بدتر شده و در نتیجه انسان‌ها بهای این شرایط را با سلامت‌شان پرداخته‌اند. 

ایران و هوایی که دیگر هوا نیست

براساس گزارش سازمان بهداشت جهانی در سال ۲۰۲۲، آلودگی هوای آزاد و داخل، سالانه به بیش از هفت میلیون مرگ زودرس در جهان منجر می‌شود که معادل است با انتساب یک مرگ از هر ۹ مرگ به آلودگی هوا. طبق گزارش این سازمان، هم اکنون ۹۹درصد جمعیت جهان در مناطقی زندگی می‌کنند که غلظت سالانه ذرات معلق در آنها بالاتر از استاندارد سازمان بهداشت جهانی است که در این میان، مردم کشورهایی با سطح درآمد متوسط و پایین با سطوح خطرناک‌تری از آلودگی هوا مواجهند. ما نیز به‌عنوان یکی از این کشورها از این وضعیت خطرناک سهم داریم به طوری که غلظت میانگین سالانه ذرات معلق در کشورمان سبب شد در سال ۲۰۲۲، ایران به بیست و یکمین کشور آلوده جهان تبدیل شود. میانگین غلظت سالانه ذرات معلق در کشورمان در این سال ۳۲.۵ اعلام شد که بیش از۲.۵برابر استاندارد ملی و بیش از شش برابر دستورالعمل سازمان بهداشت جهانی بود. موضوع نگران کننده این‌که مقایسه نتایج سال‌های مختلف بیانگر سیر صعودی ذرات معلق کوچک‌تر از ۲.۵ میکرون درکشورمان در پنج سال اخیر است که در این میان اوضاع پایتخت به هیچ‌عنوان مطلوب نیست. بررسی‌ها نشان می‌دهد با وجود نوسانات کیفیت هوا تا سال ۱۳۹۷ وضعیت آلودگی هوای شهر تهران رو به بهبود رفته بود اما در سال‌های پس از آن این روند متوقف شد چنان که در سال ۱۴۰۱ تعداد روزهای آلوده در فصل گرم(۷۹روز) رشد محسوسی یافت. این در شرایطی است که در یک دهه اخیر ذرات معلق کمتر از ۲.۵میکرون همواره عامل اصلی آلودگی هوای تهران بوده ولی از سال ۱۳۹۶ شرایط تغییر کرده و آلاینده ازن به یکی از عوامل آلودگی هوای پایتخت در فصل گرم تبدیل شده که آلودگی ۵۰ درصد روزهای آلوده به‌واسطه وجود آلاینده ازن در سال ۱۴۰۱ سند این ادعاست. 

آتشی در خرمن سلامتی 

خودروهای سواری(۱۶درصد)، موتور سیکلت‌ها(۱۴درصد)، کامیون‌ها(۱۰درصد)، وانت بارها(۴درصد)، تاکسی‌ها(۴درصد) و مینی بوس‌ها(۲ درصد) هرکدام سهم قابل توجهی در انتشار ذرات معلق دارند. نیروگاه‌ها و صنایع نیز دستی بر آتش انتشار آلاینده‌ها دارند. استفاده از سوخت در محیط‌های خانگی و تجاری هم یکی از دلایل انتشار آلودگی در هوای شهرهای کوچک و بزرگ محسوب می‌شود. براساس سیاهه آلودگی هوا، جایگاه‌های سوخت نیز نقش بزرگی در کاهش کیفیت هوا دارند به طوری که گفته می‌شود سالانه به طور میانگین بیش از ۱۳هزار تن آلاینده فقط از جایگاه‌های توزیع سوخت در شهر تهران به هوا بلند می‌شود.  با این که منابع آلاینده هوا کاملا شناخته شده است ولی مشکل این است که تلاشی مؤثر برای رفع آلایندگی این منابع انجام نمی‌شود و هر چه انجام می‌شود، اقدامات مقطعی در مقیاس کوچک است که نمی‌تواند چاره کار باشد. به همین علت است که هر چه زمان می‌گذرد و میزان تماس مردم با آلاینده‌ها بیشتر می‌شود، بیماری‌ها و مخاطرات سلامتی نیز جدی‌تر می‌شود. بیماری‌های دستگاه تنفسی، بیماری‌های قلبی ـــ عروقی، بیماری‌های گوارشی و دستگاه عصبی، امراض پوستی و بیماری‌های دستگاه تولیدمثل بخشی از این حقیقت تلخ است به طوری که فقط به عنوان نمونه، ثابت شده زنانی که یک سال در معرض آلودگی ذرات کوچک‌تر از ۵/۲میکرون قرار می‌گیرند ۲۰درصد بر احتمال ناباروری آنها افزوده می‌شود. همچنین کاهش نرخ تولد زنده، سقط جنین و شکست در روش‌های القای بارداری نیز بخشی از عوارض ناشی از استمرار آلودگی هواست که اگر دولت‌ها برای رفع آن چاره‌اندیشی نکنند، موج آسیب‌ها و خسارت‌ها از سالی به سال دیگر همچنان جهشی خواهد ماند. ما ایرانیان در سال ۱۴۰۰ فقط به واسطه انتشار ذرات معلق در هوا ۱۱میلیارد دلار خسارت مالی از جیب پرداخته‌ایم که اگر این پول‌ها صرف بهبود وضعیت منابع آلاینده می‌شد، چالش آلودگی هوا تا این حد عمق پیدا نمی‌کرد.

پیامدهای کمتر دیده شده آلودگی هوا
کاهش تحرکات و پویایی جامعه
کاهش اعتماد به دولت‌ها
افزایش مهاجرت‌های داخلی و خارجی
کاهش کیفیت زندگی
آسیب به سلامت روانی مردم

برآورد تعداد مرگ‌های منتسب به ذرات معلق در شهر تهران(۱۴۰۰)

پیامد بهداشتی                                            تعداد میانگین

مرگ به علت بیماری‌های انسداد ریوی                 ۱۲۰
مرگ به علت ابتلا به سرطان                            ۱۶۱
مرگ به علت بیماری‌های ایسکمیک قلبی               ۱۳۲۲
مرگ به علت سکته مغزی                               ۶۶۶