خداحافظی غمناک نماهای ساختمانی با معماری ایرانی‌-اسلامی

نمای رومی از جمله طراحی‌هاست که هم اکنون آنچنان در شهرهای ایران رواج یافته که از شمال و مازندران تا جنوب و شهرهای بندری می‌توان آن را مشاهده کرد. حتی قم که به عنوان یک شهر مذهبی هویت منحصربه‌فردی داشت الان اسیر نماهای رومی شده و البته در یزد که بزرگ‌ترین مجموعه خشتی جهان را به نام خود ثبت کرده برای از دست ندادن جایگاه‌شان استفاده از این نما را ممنوع اعلام‌کرده‌اند.

بیش از یک دهه است که سبک نماهای وارداتی به آرامی روی تن ساختمان‌‌های شهرهای مختلف ایران نشسته‌اند و حالا این نقوش و خطوط چنان سنگینی می‌کند که بعضا هیچ نگاهی تاب تحمل این همه فشار را ندارد. نماهایی که به عقیده کارشناسان فاقد هر گونه ارزش معماری هستند. هنر معماری و طراحی شهری همیشه از مهم‌ترین نشانه‌ها و انعکاس دهنده فرهنگ و آداب و رسوم یک جامعه به‌شمار می‌آید و بر همین اساس نمای ساختمان‌ها نیز به عنوان خارجی‌ترین پوسته و خالق نمای شهری نماد و تعریف‌کننده هویت فضای هر منطقه‌است. متاسفانه چند دهه است که نما در ساختمان‌ها و خانه‌های مسکونی در تمام شهرها و حتی روستاهای ایران بدون ضوابط و معیار خاصی طراحی می‌شود. انگار اینجا تنها چیزی که اهمیت دارد نوع مصالح است و دیگر هیچ. به طوری‌که طراح یا بهتر بگوییم مالک، بر اساس سلیقه خود و بدون در نظر گرفتن عوامل فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و هویتی، هر طور که باب میلش باشد نمای ساختمان را شکل می‌دهد.

مصالحی که با بوم سازگار نیست

کافی است گذری به مناطق مختلف ایران داشته‌باشیم. به خصوص آنها که تا چند دهه قبل، شکل و ظاهر بناهایشان کاملا منحصر بفرد و بیانگر هویت‌شان بود. به شمال می‌رویم، جایی که به خاطر اقلیم و آب و هوای معتدل و پربارانش، ثابت کرده ترکیب آجر، سیمان، ماسه و چوب برای ساخت و ساز در این منطقه بسیار ایده‌آل است، بنابراین دلیلی وجود ندارد به جای مصالح ارزان و مناسب به سمت مصالح پرطمطراق و گران‌رفت. اتفاقی که در یک دوره به وقوع پیوسته و مصالح نامانوسی همچون کامپوزیت رایج و در کمال تاسف، بسیار نابخردانه و نامتوازن در بناها استفاده شده‌است. ضمن این‌که حالا تب کلیشه‌ای نمای رومی در بناهای استان مازندران و گیلان چنان این مناطق را زمخت کرده که دیگر نمی‌توان آن آرامش گذشته را در آنها حس کرد. در همین زمینه دکتر سالومه گل‌نراقی، استاد دانشگاه با بیان این‌که استفاده از مصالح ساختمانی باید با بوم سازگار باشد، به نمای ساختمان‌ها در مناطق مختلف کشور و به‌خصوص شهرهای شمالی اشاره کرده و به جام‌جم می‌گوید: «در حال حاضر مردم پول زیادی بابت نمای رومی می‌دهند که این نماها علاوه بر هزینه‌های سنگین، هیچ سازگاری‌ای با بوم نداشته و کلیشه‌ای‌است.»

این استاد حوزه معماری با تاکید بر این‌که نبود نظارت کافی از سوی نهادهای نظارتی همانند نظام‌مهندسی و شهرداری‌ها موجب ترویج مصالح ساختمانی نامناسب شده، ادامه می‌دهد: «باید به این نکات توجه شود که مصالح تا چه میزان با بوم، طبیعت و سیمای شهر و روستا مطابقت دارند و چقدر قادر به صرفه جویی در انرژی هستند.»

گل‌نراقی استفاده از سفال در سقف ساختمان را به عنوان یکی از مصالح مناسب مطابق با بوم و سیمای طبیعی مطرح و تصریح می‌کند: «در صنعت معماری سقف به عنوان نمای پنجم مطرح است که اهمیت زیادی دارد. به جای استفاده از مصالح سرطان‌زا که در دوره‌ای بسیار متداول شده‌بود می‌توان از سفال استفاده کرد. در دهه‌های۳۰و۴۰ پیوستگی خوبی در سقف منازل وجود داشت که متاسفانه اکنون وجود ندارد بنابراین باید نظام مهندسی و شهرداری را ملزم کرد که به پیوستگی سقف منازل نیز توجه‌ کنند.»

«ر‌م» هم شبیه قم نیست

همین چند روز پیش بود که معاون شهرسازی و معماری شهرداری قم دوباره اعلام کرد: «برای اجرای گنبد روی بام و یا طرح‌های غیرمرسوم دیگر می‌بایست طرح نمای پروژه مورد نظر در کمیته سیما و منظر شهرداری ارائه و مورد تصویب قرار گیرد. در غیر این صورت از اجرای هرگونه نما بر خلاف طرح‌های مصوب جلوگیری به عمل خواهد آمد.»

اما حقیقت این است تا وقتی رصد درست حوزه‌ها و دستگاه‌های متولی مانند کمیسیون ماده ۵، شورای شهر، شهرداری و راه و شهرسازی وجود نداشته‌باشد و پایش دائمی آنها در حوزه سیما و منظر شهری انجام نشود، نمی‌توان از رشد نماهای رومی و در نتیجه گسستگی فرهنگی و در نهایت یک بحران هویتی جلوگیری کرد. جالب این‌که در سال ۱۳۹۷ مدیر کل پدافند غیرعامل استان قم گفته‌بود در بازدیدی که از شهر رم ایتالیا داشتیم به نتیجه تعجب برانگیزی رسیدیم و آن هم این‌که در شهر رم جدید که خاستگاه نماد و نمای رومی است آن‌قدر که در شهر قم نمای رومی دیده می‌شود، در ایتالیا ندیدیم...!

حمله رومی‌ها به شهرهای ایران

انگار استفاده از نمای رومی به وسیله‌ای برای نشان دادن شکوه و بزرگی افراد تبدیل شده‌است. به طوری که ساختمان‌های شهر قم اسیر این نوع از نما شده‌اند و هر روز شکل وشمایل عظیم‌تری به خود می‌گیرند. نمای رومی به کار رفته در معماری این روزهای قم تقلیدی از معماری غربی و کلیسایی است. سبکی از معماری که می‌تواند به اختلاف طبقاتی و اختلاف فرهنگی دامن بزند و به طور کلی تغییر سبک زندگی را در پی داشته‌باشد. قم که به عنوان شهری مذهبی با پیشینه تاریخی و سبک معماری خاص کویری شناخته می‌شود، آن‌قدر درگیر معماری‌های بیگانه شده که فقط نمای رومی از دو منظر فرهنگی و مباحث ایمنی آن را مورد تهدید قرار داده‌است. در همین رابطه حجت‌الاسلام داوود ملکی با بیان این‌که نمای یک ساختمان، فقط یک طراحی ساده و استفاده از مصالح خاص نیست، می‌گوید: «رواج سبک فرهنگی دیگر کشورها و فاصله گرفتن از فرهنگ ایرانی ـ اسلامی، ابراز حس تفاخر و رواج سندرم کاخ‌نشینی، ترویج اختلاف طبقاتی، تطابق نداشتن با سازه‌های طراحی شده و وزن سنگین تحمیل شده به بنا از جمله معضلاتی است که اجرای سبک رومی به همراه‌دارد.» به گفته این روحانی، با این‌که بارها، استفاده از نمای رومی از طرف شورای اسلامی شهر و شهرداری قم ممنوع اعلام شده اما هنوز هم شاهد ادامه کار و ساخت این نماها هستیم.

فراموشی معماری غنی ایرانی

ایران دارای اقلیم‌های مختلف و مناطقی با آب و هوای متفاوت در فصول چهارگانه است. بر همین اساس معماری گذشته ایران با تکیه به تجربه و تکنیک ساخت و بهره‌مندی از مصالح بومی، راه ‌و ‌روش‌های منطقی جهت برآورده شدن شرایط آسایش انسان ابداع کرده بود. با بررسی معماری سنتی این سرزمین می‌توان آن را معماری پایدار نامید. از مسائل مهم معماری پایدار توجه به موضوعات متفاوتی همچون اکولوژی، ارزانی، در دسترس بودن، سازگاری با محیط‌زیست و تامین نیاز ساکنان است. در ساختمان‌های سنتی همیشه استفاده از انرژی‌های ارزان و در دسترس مانند آفتاب، باد و نور مد نظر بوده‌، به همین دلیل ساختمان‌ها در مناطق مختلف دارای پلان و جانمایی متفاوتی جهت استفاده حداکثری از این انرژی‌ها بودند. امروزه این مسأله به‌دلایلی همچون افزایش قیمت زمین و مصالح، افزایش جمعیت، به‌وجود آمدن وسایل تهویه مطبوع، استفاده از انرژی‌های فسیلی و از همه مهم‌تر بیگانگی با معماری بومی باعث تغییر در روند طراحی و ساخت و سازها شده است. سبک معماری غنی ایرانی ــ اسلامی که همواره به تابلویی بی‌نظیر یا کم‌نظیر از فرهنگ و هنر جهان به‌شمار می‌رود، متاسفانه امروزه با بی‌مهری‌های گسترده‌ای رو‌به‌رو شده است. تاریخ کهن ایران نشان می‌دهد این ملت از پیشگامان مهندسی و طراحی ساختمان‌ها و ابنیه‌ها بوده به گونه‌ای که ایران براساس مستندات تاریخی سبک‌های معماری خاصی داشته است. بعد از اسلام نیز سبک معماری ایرانی تحت تاثیر فرهنگ غنی اسلامی شکوفا‌تر و بالنده‌تر شده به‌گونه‌ای که سبک معماری ایرانی ــ اسلامی به تابلوی بی‌نظیر یا کم‌نظیر از فرهنگ و هنر جهان بدل شده در حالی‌که امروزه این سبک بی‌نظیر بر اثر بی‌توجهی‌ها و سوء‌مدیریت‌ها در شرایط بسیار سختی به سر برده و مورد بی‌مهری‌های گسترده‌ای قرار گرفته است.

روزنامه جام جم