وحدت‌ملی با «موسیقی‌نواحی»

پانزدهمین جشنواره موسیقی نواحی با برخی تغییرات در حال برگزاری است. نخستین و اصلی‌ترین تغییر در این جشنواره، محل برگزاری آن است. طبق تفاهم‌نامه‌ای که معاونت هنری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با استان کرمان داشت، می‌بایست این دوره از جشنواره و البته چند دوره دیگر هم در کرمان برگزار می‌شد و حتی دبیرخانه دائمی این جشنواره در استان کرمان هم تاسیس شد. اما مسئولان وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تصمیم گرفتند مکان برگزاری پانزدهمین جشنواره موسیقی نواحی از استان کرمان به استان گلستان و شهر گرگان تغییر کند. متولی برگزاری جشنواره در سال‌های گذشته همیشه انجمن موسیقی ایران بوده است. مدیرعامل انجمن موسیقی ایران هم در تابستان امسال تغییر کرد و امیرعباس ستایشگر سکان هدایت این انجمن را در دست گرفت. دبیر پانزدهمین جشنواره موسیقی نواحی هم محمدعلی مرآتی است. مباحث مربوط به محتوای جشنواره و انتخاب گروه‌ها تحت نظر مرآتی انجام شده است. جشنواره امسال با شعار «ایران فرهنگی؛ سنت‌های قومی در گفتمان‌های موسیقایی جهان اسلام» برگزار می‌شود. برای اطلاع از جزئیات جشنواره امسال، سراغ محمدعلی مرآتی رفتیم. حاصل این گفتگو را در ادامه‌می‌خوانید.

پانزدهمین جشنواره موسیقی نواحی ایران، با‌عنوانی خاص برگزار می‌شود. عنوانی که هم ایران فرهنگی و هم گفتمان موسیقایی جهان اسلام را در بر‌می‌گیرد. هدف‌تان از برگزیدن این عنوان برای جشنواره امسال چیست؟

عنوان جشنواره امسال؛ ایران فرهنگی، سنت‌های قومی در گفتمان‌های موسیقایی جهان اسلام است که از نظر من یک ضرورت فرهنگ موسیقایی است و ما را به تاریخ و فرهنگ‌مان وابسته می‌کند. تاریخ و فرهنگی که در گستره ایران فرهنگی است و بیشتر مربوط به کشور‌های شرق ایران است. از طرفی خود این موضوع فرصتی است تا این سنت‌های قومی که در ایران رنگ‌آمیزی متفاوتی دارند و با کشور‌های اطراف هم در تماس هستند با وحدت موسیقایی و دوستی و صلحی که بین فرهنگ‌ها برقرار است بدون مرز‌های سیاسی در یک پیمان دوستی و فرهنگی، زیر چتر بزرگی به اسم چتر جهان اسلام در این جشنواره ظهور پیدا کنند.
پس ما دو کلید واژه اساسی داریم؛ یکی ایران فرهنگی که ما را به تاریخ و گذشته‌مان که در صلح و دوستی بوده سوق می‌دهد؛ صلح و دوستی که بی‌نیاز از هرگونه برتری‌جویی کشوری نسبت به کشوری دیگر بوده است. دومین کلیدواژه اصلی ما چتر فرهنگی جهان اسلام است که باعث تنوع موسیقایی زیادی شده است.

آیا براساس عنوانی که برای جشنواره انتخاب کرده‌اید، در نقاط مختلف ایران، موسیقی خاصی با این مفهوم وجود دارد؟

قطعا همین‌طور است. تنوع اقوامی که در ایران داریم، نشأت گرفته از فرهنگ موسیقایی ایران فرهنگی است که در تاریخ گذشته ایران نهفته است. موسیقی جهان اسلام به نوعی در تکمیل و تکامل این رنگ‌آمیزی نقش مهمی داشته است. در این منطقه با حوزه بزرگ ایرانی، عربی، ترکی مواجهیم که هرکدام از اینها، با زیرمجموعه‌های زیادی مثل حلقه‌های یک زنجیر به اقوام مختلف متصل‌اند که این قاعده از خود ایران و تنوع قومی‌اش، نشأت گرفته است.

گروه‌های حاضر در جشنواره به چه صورتی انتخاب شده‌اند.

ما فراخوان جشنواره را براساس موضوع جشنواره و ایران فرهنگی منتشر کردیم. در این چند سال و در جشنواره سعی کرده‌ایم رصد خلاقانه سنت‌های موسیقی در ایران و کشور‌های اطراف را مدنظر داشته باشیم. ژانر به خصوصی مدنظرمان نیست؛ چون این سنت‌های قومی ایستا نیستند و در حال تکمیل و تغییر هستند. به همین دلیل در جشنواره فقط نبوغ هنرمندان برجسته حاضر در جشنواره را بررسی‌می‌کنیم. به این ترتیب بخشی از هنرمندان حاضر در جشنواره از طریق فراخوان به جشنواره راه پیدا می‌کنند. بخش دیگری از انتخاب گروه‌های حاضر در جشنواره، به غیر آنانی که از طریق فراخوان به جشنواره راه می‌یابند؛ از طریق دعوت از استادان بزرگی است که شهرت ایرانی و جهانی دارند. در واقع به دنبال ایجاد پیوند میان پیشکسوتان و نسل جوان هستیم.

چه تعداد از هنرمندان از طریق فراخوان و چه تعدادی با دعوت شما به جشنواره آمده‌اند؟

اولویت ما با هنرمندانی بوده که در فراخوان شرکت کرده‌اند. در فراخوان محدودیت سنی ما ۳۰ سال به بالاست. بخشی که خارج از فراخوان است هم فقط مخصوص پیشکسوتان است. در این جشنواره بیش از ۹۰درصد حاضران در جشنواره، اولین بارشان است که در این جشنواره به اجرا می‌پردازند؛ بنابراین تلاش کرده‌ایم که تناسب و تعادل بین پیشکسوتان و نسل‌های دیگر را رعایت کنیم. مخاطبی که به دیدن اجرا‌های جشنواره موسیقی نواحی می‌آید، با چه حال و هوایی از موسیقی مواجه می‌شود. از نظر اتنوموزیکولوژی اگر بخواهم بگویم؛ موسیقی نواحی مختلف ایران زبان مشترکی ندارند. یعنی موسیقی بلوچ را یک بلوچ بیشتر می‌تواند بفهمد و درک کند. از سال گذشته کلیدواژه‌ای را بین موسیقی اقوام پیگیری می‌کنیم که در عین تنوعی که در موسیقی نواحی هست و چند زبانی که در میان اهالی موسیقی نواحی مختلف ایران وجود دارد، ما وحدت ملی را دنبال می‌کنیم. این فرهنگ‌ها با تنوع زبانی در کنار هم زندگی می‌کنند و موسیقی‌شان هم روی هم تاثیر می‌گذارد. حال و هوای مخاطبان به ذائقه شنیداری‌شان بستگی دارد. شاید به‌دلیل تربیت شنیداری که داشته‌اند، برخی از این موسیقی‌ها را نشناسند. به‌نظرم در این چتری که ما به‌عنوان ایران فرهنگی داریم؛ شاید برای مخاطبان این جذابیت ایجاد شود که ارتباط بین اقوام مختلف ایرانی به چه شکلی است. ما در یک بخش فراموسیقایی یک رابطه فرا‌منطقه‌ای را برای مخاطب ترسیم می‌کنیم.

نگاه‌تان به موسیقی نواحی سنتی و موزه‌ای است یا به جریان داشتن این موسیقی در میان جامعه و پویا بودن آن اعتقاد دارید؟

ساز و کار جشنواره نگاه سنتی ایستا ندارد. ما دو کلیدواژه مهم داریم که آن‌ها را دوباره معنا می‌کنیم؛ اول این‌که سنت یک چیز ایستا نیست. کلیدواژه اول ما سنت است که مرتب در حال تغییر است و این تغییر بدون دخالت ما رخ‌می‌دهد. کلیدواژه دوم ما بحث اصالت است که باز هم در پژوهش‌های اخیر معنای دقیق «پژوهش» را پیدا نکرده بود. کلیدواژه اصلی اصالت برای زبان فارسی همان نبوغ است؛ یعنی چیزی که برای موزیسین مهم است و من به عنوان دبیر جشنواره موسیقی نواحی آن را پی‌می‌گیرم؛ این‌که در هر قومی نخبه‌هایی هستند که با نبوغ خیلی بالایی که دارند در یک قسمت زیبایی‌شناسی قومی انتخاب می‌شوند. همین افراد هستند که تغییرات ملموس و خلاقانه را در موسیقی آن قوم شکل می‌دهند؛ بنابراین اصالت برای ما با نبوغ یک استاد خیلی بزرگ در فرهنگی خاص برابری می‌کند. این استاد است که صلاح می‌بیند چه چیزی براساس متن و فضای موسیقایی باید تغییر کند.

پس سنت و اصالت دو اصل اساسی به‌عنوان نیرومحرکه این جشنواره هستند.

تلاش کرده‌ایم نگاه موزه‌ای گذشته به موسیقی ایرانی را کنار بگذاریم. این نگاه موزه‌ای سعی می‌کرد هیچ چیزی تغییر نکند و موسیقی را همان‌گونه که قبلا بوده، باقی بگذارد. یعنی تاثیرات و وابستگی موسیقی به دنیای امروز را می‌گرفتند. ما، اما سعی کرده‌ایم با تمرکز بر فرهنگ‌های مختلف، نابغه‌های هر فرهنگ را شناسایی کنیم. نکته مهم این است که ما قضاوت و داوری در این انتخاب‌ها نداریم؛ چون جشنواره غیر‌رقابتی است و تجلی حضوری است از این بزرگان در پهنه ایران‌زمین در این جشنواره کوچک. وسع جشنواره هم در حدی نیست که بتوانیم در هر دوره میزبان همه بزرگان موسیقی مناطق مختلف ایران باشیم.

اجرا‌های حاضر در این دوره از جشنواره، قابلیت این را دارد که به‌صورت کنسرت عمومی و خارج از چارچوب جشنواره در طول سال روی صحنه برود؟

بحث مخاطب و کنسرت متر و معیار ثابتی ندارد. از نظر من چنین چیزی امکان‌پذیر است، ولی موسیقی اقوام، مخاطبان خاص و سالن مخصوص خودش را می‌خواهد. شنوندگانی می‌خواهد که از قبل پیش‌زمینه‌های علمی و فرهنگی داشته باشند. فکر می‌کنم باید این بخش از موسیقی را از موسیقی‌های پاپ جدا کنیم. موسیقی اقوام، مخاطب خاص خودش را دارد؛ به‌دلیل این‌که زبان موسیقی هر قومی برای مردمان همان قوم و همان فرهنگ قابل درک‌تر است. زبان فارسی قابل مقایسه است با موسیقی ایران که در تک‌تک واژه‌های اقوام مختلف ریشه دارد؛ بنابراین هم اقوام این رابطه متقابل را با تک‌تک افراد ایرانی دارند و هم انسان‌های مدرن در دنیای امروز با گویش‌ها و زبان‌های محلی خودشان رابطه‌های پنهانی دارند. رابطه بین شهری و قومی را رابطه اندام‌وار و ژنتیک می‌نامیم. یعنی نمی‌دانیم کدام یک از دیگری تاثیر بیشتری گرفته است. ولی رگ و ریشه‌های وراثت در گفتار و ذائقه‌های شنیداری دنبال‌کنیم.

جشنواره موسیقی نواحی به کرمان برمی‌گردد؟!

کرمان همان‌جایی است که جشنواره موسیقی نواحی در آنجا متولد شد. حدود ۲۵ سال پیش این جشنواره با دبیری محمدرضا درویشی شکل گرفت و در دو دوره اول خود درویشی دبیر این جشنواره بود. دوره‌هایی که اهالی موسیقی هنوز هم از آن به‌عنوان درخشان‌ترین دوره‌های این جشنواره یاد‌می‌کنند. وقتی پیروز ارجمند، مدیرکل دفتر موسیقی وزارت ارشاد بود، تفاهم‌نامه‌ای میان وزارت ارشاد و استانداری کرمان امضا شد تا بار دیگر برگزاری این جشنواره در استان کرمان از‌سرگرفته شود. این تفاهم‌نامه به امضای علی جنتی، وزیر ارشاد آن زمان و علیرضا رزم‌حسینی، استاندار کرمان رسید و قرار شد برای سه سال دیگر این جشنواره در کرمان برگزار شود. بالاخره هم سال گذشته و هنگام برگزاری چهاردهمین دوره جشنواره موسیقی نواحی در کرمان، محمود شالویی که آن زمان سرپرست معاونت هنری وزارت ارشاد بود، تفاهم‌نامه‌ای را با استاندار کرمان امضا و دبیرخانه دائمی جشنواره موسیقی نواحی را به این استان واگذار کرد. امسال، اما ماجرا به‌گونه‌ای دیگر رقم خورد. گویی دست تقدیر می‌خواست این جشنواره را از کرمان بگیرد و گرفت. در حالی‌که همگان منتظر بودند تا پانزدهمین جشنواره موسیقی نواحی مثل سال‌های گذشته در کرمان برگزار شود، ناگهان اعلام شد که این رویداد، امسال در استان گلستان برگزار خواهد شد و از روز گذشته ساز‌های این جشنواره در گرگان به صدا در آمد. در این‌که کرمانی‌ها برای برگزاری این رویداد ملی زحمات زیادی کشیده‌اند، شکی نیست، اما باید دید این جشنواره دوباره به این استان باز‌می‌گردد یا نه؟

روزنامه جام جم