تحول جدید مطالعات بیماری‌های ویروسی از روزنه کووید

تا پیش از این توجه و بودجه برای تحقیقات در مورد بیماری‌هایی مانند مونونوکلئوز، اچ‌آی‌وی، لایم، ابولا، سارس و دیگر عفونت‌ها به صورت محدودی دنبال شده‌بود و معمولا پژوهش‌ها به اثرات پس از بیماری‌های ویروسی و عوارض طولانی‌مدت آن‌ها توجه چندانی نشان نمی‌دادند، اما حالا با جریان دنباله‌دار تحقیقات در مورد کووید طولانی‌مدت به نظر می‌رسد تحولاتی در مسیر تحقیقات بیماری‌ها به ویژه بیماری‌های ویروسی در جریان است که امکان دارد به رمزگشایی از نادانسته‌های ما در مورد بیماری‌های دیگر هم کمک کند.

با دنباله‌دار شدن همه‌گیری کرونا، به مرور بسیاری از افرادی که از این بیماری بهبود یافته‌بودند، شاهد این بودند که خبری از برطرف شدن برخی عوارض‌شان نیست. بسیاری احساس ضعف و خستگی شدیدی داشتند. برخی دیگر دچار اختلالاتی در توان شناختی و حافظه شده‌بودند. حتی در گزارش‌هایی اعلام شده‌بود که برخی افراد به دلیل احساس خستگی شدید مجبور به ترک شغل خود شده‌اند. شاید برایتان جالب باشد چنین علائمی مثل همین خستگی مفرط در بیماران دیگری مانند مبتلایان آنسفالومیلیت میالژیک (ME) که به آن نشانگان خستگی مزمن نیز گفته می‌شود، قابل مشاهده است.

از خستگی مزمن تا کووید بلندمدت

جوان ۲۷ ساله‌ای که سال ۱۳۹۷ به این سندرم مبتلا شده‌بود، در مورد عوارض کووید طولانی می‌گوید: «ما آن‌ها را می‌دیدیم و می‌گفتیم این افراد دقیقا مثل ما هستند. انگار همین عوارض این بار با ویروس دیگری به وجود آمده‌است.»

سندرم خستگی مزمن و کووید طولانی هر دو بخشی از یک گروه بسیار بزرگ‌تر از بیماری‌ها هستند که پس از عفونت ویروسی یا گاهی باکتریایی ایجاد می‌شوند. مونونوکلئوز، اچ‌ای‌وی، لایم، ابولا، سارس و بسیاری از عفونت‌های دیگر هم می‌توانند اثرات طولانی مدت مشابهی داشته‌باشند، اما کارشناسان می‌گویند توجه بودجه و تحقیقات در مورد این بیماری‌ها پس از بهبود عفونت تا پیش از کووید-۱۹ بسیار محدود بوده و در بیشتر موارد چنین عوارضی به مرور در بیماران کم‌شده یا نادیده گرفته شده است. کووید طولانی‌مدت این وضعیت را کاملا تغییر داده‌است؛ با این که میلیون‌ها نفر در سراسر جهان قبل از همه‌گیری با بیماری‌های پس از ویروسی زندگی می‌کردند، مطالعه‌ای که سال ۱۴۰۰ از سوی انجمن پزشکی آمریکا منتشر شد، نشان داد بیش از نیمی از بیماران کووید عوارضی بیش از شش ماه پس از ابتلا را گزارش کردند. این یعنی تعداد بیماران بالقوه بیماری پس از ویروسی احتمالا در طول همه‌گیری چند برابر افزایش یافته‌است. به عقیده محققان، این افزایش تلاش پژوهشگران برای یافتن پاسخ و کشف رمز و راز‌های کووید طولانی‌مدت، می‌تواند به درک بیشتر دیگر بیماری‌های پس از عفونی نیز کمک کند.

تحول از مسیر افزایش بودجه‌

لئونارد جیسون، روان‌شناس دانشگاه دی پاول که دهه‌ها را صرف تحقیق در مورد بیماری‌های پس از ویروس کرده‌است، می‌گوید: «افزایش چشمگیری در خصوص تخصیص بودجه به تحقیقات بازیابی بیماران پس از کووید نسبت به دیگر بیماری‌های پس از عفونت در این مدت مشاهده می‌شد. چنین تغییر رویه ناگهانی‌ای می‌تواند کاملا تغییردهنده بازی باشد.»

واقعیت این است همیشه اهمیت بررسی عوارض کوتاه‌مدت، اما شدید بیماری و یافتن راهکار‌های درمانی برای آن‌ها تا پیش از این کانون اصلی توجهات تحقیقات پزشکی بوده‌است. همه‌گیری آنفلوآنزای ۱۲۹۷/۱۹۱۸ با عارضه‌ای به نام آنسفالیت بی‌حالی یا «بیماری خواب‌آلود» همراه بود. علائم مشابهی در آنفلوآنزا‌های جزئی سال‌های ۱۳۳۶/۱۹۵۷ و ۱۳۴۲/۱۹۶۳ هم ظاهر شد، اما در هریک از این موارد، تحقیقات اندکی برای ارتباط اثرات بلندمدت ویروس انجام شده است.

سندرم پس از فلج اطفال یکی دیگر از بیماری‌هایی است که توجه محدودی به آن معطوف شد، به ویژه پس از این‌که واکسن این ویروس به طور گسترده در دهه ۱۳۳۰ در دسترس قرار گرفت. سارس، ابولا و دیگر شیوع‌های اخیر نیز به اثرات ماندگاری منجر شده‌اند، گرچه تعداد موارد آن‌قدر زیاد نیست که مطالعات گسترده‌ای را به راه انداخته باشند.

عارضه‌ای که جدی گرفته نشد

آنسفالومیلیت میالژیک یا نشانگان خستگی مزمن شاید شایع‌ترین عارضه شناسایی شده پس از عفونت ویروسی در چند دهه اخیر باشد، اما حتی مبتلایان این عارضه نیز چندان مورد توجه و بررسی قرار نگرفته‌اند.
بیلی هانلون ۳۳ ساله حدود پنج سال است که با نشانگان خستگی مزمن زندگی می‌کند. در ابتدا، پزشکان علائم او را به نوعی بیماری روان‌تنی نسبت دادند و معتقد بودند بیماری خاصی ندارد. او در مورد حسش از این بیماری می‌گوید: «تجربه بسیار دردناکی بود که متوجه شدم کسی مشکلم را جدی نمی‌گیرد. حتی خانواده‌ام هم متقاعد نمی‌شدند که من واقعا مشکلی جدی دارم.» سرانجام پزشک متخصصی عارضه او را تشخیص داد. اما تشخیص دیر این عارضه و کم‌توجهی به جدی بودن آن موجب شد با این که بیلی همه تلاشش را برای انجام وظایف کاری‌اش انجام می‌داد، در نهایت مجبور به ترک کارش شود. دکتر جیسون که نمونه‌های بی‌شماری از چنین عوارضی را دیده‌است، می‌گوید: «چنین داستان‌هایی بسیار رایج هستند. مقیاس گسترده کووید طولانی، اما می‌تواند نحوه برخورد جامعه پزشکی با بیماری‌های پس از عفونت‌های ویروسی را تغییر دهد. کووید-۱۹ جمعیت گسترده‌ای را درگیر کرد و همین موضوع موجب شد توجه‌ها جلب شود. اگر بتوانیم ماهیت این نوع بیماری‌های غیرقابل توضیح را بهتر درک کنیم، در نهایت تحولی در سیستم مراقبت‌های بهداشتی خواهیم داشت.

گسترش مطالعات با افزایش تقاضا

دانشمندان اولین کسانی هستند که اعتراف کردند هنوز چیز‌های زیادی برای یادگیری در مورد بیماری‌های پس از عفونت ویروسی وجود دارد. جری کریشنان استاد پزشکی و بهداشت عمومی در دانشگاه شیکاگو ایلینوی، از جمله کسانی است که تمرکز خود را به کووید طولانی‌مدت معطوف کرده‌است و کنجکاوی خود را به سه دسته کلی تقسیم می‌کند؛ خود ویروس، پاسخ بیمار به ویروس و عوامل تأثیرگذار اجتماعی یا زیستی است که به بیماری طولانی‌مدت منجر می‌شود.

او معتقد است همه این زمینه‌ها به تحقیقات اساسی بیشتری نیاز دارند. وی با بیان این‌که اگر نتوانید مشکل را توصیف کنید، نمی‌توانید آن را حل کنید، افزود: «ما باید از کار توصیفی به سمت درک زیست‌شناسی برویم.» کریشنان، افزایش گسترده بودجه مطالعات کووید طولانی‌مدت در حال حاضر به شروع این علم پایه‌ای کمک کرده‌است. او معتقد است این تنها راهکار برای شروع درمان یا حتی پیشگیری از این بیماری‌های طولانی‌مدت پس از عفونت‌های ویروسی این چنینی است. جوآنا هلموت، متخصص مغز و اعصاب در مرکز حافظه و پیری دانشگاه کالیفرنیا سانفرانسیسکو که قبل از شیوع بیماری همه‌گیر، تأثیرات شناختی بلندمدت اچ‌آی‌وی، مانند مشکلات حرکتی، حافظه یا خلق و خو را مورد مطالعه قرار داده نیز با این موضوع موافق است. با وجود سال‌ها تحقیق به گفته هلموت، دانشمندان هنوز واقعا نمی‌دانند چرا این اتفاق می‌افتد. اما او کمبود بودجه را تنها مانع پیشرفت نمی‌داند؛ بلکه معتقد است محققان زیادی هم به مطالعه روی عوارض بلندمدت به دلیل دشواری‌های چنین مطالعاتی علاقه نشان نمی‌دهند، اما کووید طولانی‌مدت این مفهوم را تغییر داده و جامعه علمی را تحریک کرده‌است. هلموت همچنین بر نیاز به علوم پایه بیشتر، مانند درک بهتر نحوه حرکت و ماندن ویروس‌ها در بدن، تاکید می‌کند. برای مثال، هلموت گفت در مورد اچ‌ای‌وی، ویروس به سمت مغز حرکت می‌کند، جایی که احتمالا مخازن کوچکی ایجاد می‌کند که می‌تواند باعث عوارض درمان‌ناپذیری شود. او درباره سایر ویروس‌ها گفت: «امیدواریم بتوانیم مکانیسم‌های مشابهی را شناسایی کنیم و نه تنها درمان‌ها، بلکه راهکار‌های پیشگیری از چنین عوارضی نیز ایجاد شود.»

روزنامه جام جم