۵سرعت‌گیر مسیر توسعه

این نشان می‎دهد پیوستگی و استمرار در تلاش و برنامه‌ریزی دقیق و مبتنی بر ساختار‌های اجرایی کشور می‌تواند به نتایج خوبی طی سه دهه منجر شود در حالی که ایران با بیش از ۶۰‌سال برنامه‌ریزی برای توسعه، همچنان در بین کشور‌های در حال توسعه قرار دارد.

آن هم در شرایطی که نیروی کار جوان، منابع انرژی تجدید‌پذیر و معادن زیادی در کشور وجود دارد که می‎تواند بستر پیشرفت‌های قابل توجه باشد. بررسی عوامل مختلف از دیدگاه متخصصانی که در اتاق بازرگانی ایران مشغول به فعالیت و پژوهش هستند، نشان می‎دهد با تدوین برنامه دقیق و شناخت کامل ظرفیت‎ها می‌توان به نتایج موثری دست یافت. برخی از این عوامل که سبب اجرایی نشدن برنامه‎‌های توسعه به‌خصوص در بخش‎های زیربنایی و علمی - پژوهشی شد در ادامه به اختصار مورد بررسی قرار گرفته‌است. برنامه‎های توسعه از این نظر برای کشور اهمیت دارند که می‎توانند خلل‎ها و مشکلات حوزه‎های مختلف را از نظر متخصص‏ها مورد ارزیابی قرار دهند و برای سال‌های آینده روش حل مسأله ارائه کنند یا الویت‎های مهم ایران را یادآور شوند. این مسائل اگر درست شناسایی و اجرا شوند می‎توانند به‌خصوص در زمینه تولید علم، بهره‎گیری از آن و پیشرفت‎های فناوری نقش داشته‌باشند.

خلأ‌های قانونی فرصتی برای مداخله غیر‌کارشناسی

فرآیند تدوین برنامه‎های توسعه دچار ضعف‎هایی است که امکان می‌دهد نظرات غیر کارشناسی وارد برنامه‎ها شود، برای مثال نمایندگان مجلس می‎توانند با پیشنهادی سبب اضافه شدن یا تعدیل ماده‎های قانونی شوند. مداخلاتی که در مجلس انجام می‎شود، می‎تواند محاسبات و نظر‌های کارشناسانه‎ای را که زمان زیادی در تهیه آن صرف شده، تغییر دهد؛ بنابراین تعیین محدوده عمل قانونی مجلس شورای اسلامی برای تغییر دادن لوایح برنامه‎های توسعه بسیار مهم است. این مسأله درباره سیاست‌گذاران مجمع تشخیص مصلحت نظام هم وجود دارد که نحوه تعامل آن‌ها با متخصصان نظام برنامه‎ریزی روشن و شفاف نیست. می‎توان گفت نقش، سهم و نوع اظهار نظر مسئولان حوزه‌های مختلف باید به طور شفاف در قوانین بیاید تا آنچه بر اساس تخصص محاسبه و برنامه‎ریزی شده تغییر نکند.

نگاه بودجه‌‎ای به برنامه‎‌های توسعه و اهداف سالانه

بودجه‌‎های سالانه و برنامه‎های توسعه کشور باید با هم هماهنگی داشته باشند و اهداف و سیاست‌هایشان با هم تداخل نداشته باشد. از سوی دیگر تخصیص منابع باید به‌گونه‎ای صورت بگیرد که برای تمام بخش‎ها امکان استفاده از آن وجود داشته باشد و برخی از بخش‎ها صرفا به‌عنوان مصرف‎کننده بودجه در نظر گرفته نشوند بلکه تاثیرگذاری بلند مدت آن‌ها معیار سنجش‌شان باشد. نگاه بودجه‎ای به برنامه‎ها و دستگاه‎ها، آسیب بزرگی است. در برخی موارد بسیار شایع است مثلا سهم پژوهش سال‌ها قرار است در برنامه‎های توسعه افزایش یابد و به‌صورت سالانه هم رشد داشته باشد تا اهداف توسعه را محقق کند، اما هنوز این اتفاق نیفتاده‌است و وقتی علل آن را بررسی می‎کنیم اغلب با این پاسخ مواجه می‎شویم که بخش‎های مختلف کشور نیاز‌های مهم‎تری دارند که فعلا در اولویت است. این در حالی است که در دوران شیوع کرونا که از سال ۱۳۹۸ آغاز شد همه به‌وضوح درک کردند نیاز کشور به توسعه و ارتقای پژوهش و داشتن امکانات پیشرفته می‎تواند کمک شایانی برای گذر از بحران‎های این‌چنینی به حساب بیاید. ضعف بزرگی که در برنامه‌های توسعه شاهد آن هستیم این است که تنظیم بودجه بر برنامه سایه انداخته‌است و باعث شده که در مراحل اجرایی و عملیاتی، برنامه‎های توسعه به تعدادی طرح عمرانی تقلیل یابد در حالی که این برنامه‎ها باید به بخش‎های زیربنایی، آموزشی و پژوهشی هم توجه بسیار زیادی داشته باشند.

توجه نداشتن به راهکار‌های آینده پژوهی

برنامه‎ریزی بدون توجه به آینده‎پژوهی آن هم در جهان امروزی نمی‎تواند معنای دقیق و درستی داشته باشد، زیرا شرایط خاص اقتصادی و سیاسی کشور ما در منطقه و در جهان و خطرات قرار گرفتن در معرض آسیب‎ها و بحران‎های ویژه این موقعیت باید از قبل در تدوین برنامه‎ها در نظر گرفته شود. کمترین خاصیت آینده‌پژوهی در برنامه‎های توسعه کشور جبران کمبود‌ها و تنظیم اولویت‌های اصلی ایران است. تجربه اجرای برنامه‎های توسعه سال‌های گذشته حکایت از آن دارد که هرگاه شوک پیش‌بینی نشده‎ای به اقتصاد کشور وارد می‎شود یا کمبودی در تأمین منابع برنامه‎های توسعه یا بودجه‌های سالانه پیش می‎آید، اولویت‌های تعیین شده در برنامه برای همیشه عوض شده یا نادیده گرفته می‎شوند. روش‌هایی که در دانش آینده‌پژوهی آمده‌است کمک می‏کند تا بشود محدودیت‎های تامین مالی، بحران‎های ناگهانی، تحریم‌های اقتصادی و نوسانات درآمد‌های نفتی را کنترل کرد و برای بخش‌های دیگر برنامه هم اهمیت قائل شد.

تعامل موثر و گسترده با فضای بین‌المللی

تعامل سازنده کشور با فضای بین‎المللی می‎تواند بسیاری از محدودیت‌ها را برطرف کند. این تعامل چه در حوزه‌های اقتصادی و چه در حوزه‏های علم و فناوری می‎تواند در‌های تازه‌ای را به روی محققان ایرانی بگشاید تا با بهره‎گیری از توانمندی‌های خود و خلاقیت‏ها و دستاورد‌های نوین در جهان، امکان ارتباطات گسترده دانشگاهی را فراهم کنند و در پیشرفت ایران نقش داشته باشند. گزارش پایش ملی محیط کسب‎وکار اتاق ایران، از بهار ۱۳۹۷ تا تابستان ۱۳۹۹ حاکی از آن است که بی‌ثباتی در سیاست‌ها، قوانین و مقررات و رویه‎های اجرایی، غیرقابل پیش‎بینی بودن تغییرات مواد اولیه و محصولات را به عنوان دو مانع اصلی در پیشروی فعالان اقتصادی کشور بوده‌است. نکته مهم‌تر آن‌که ظرفیت رشد آفرینی در کشور کاهش یافته و بخش تولیدکشور از فناوری روز دنیا که عامل ارتقای بهره‎وری است، عقب‌مانده است. از آنجا که در سال‌های آتی با کاهش چشمگیر منابع نفت و گاز، ایران باید روش‎های جدیدی برای تولیدات متنوع و اقتصاد پویا و مبتنی بر علم و دانش داشته باشد بهتر است از امروز بستر‌های مورد نیاز برای تعامل با کشور‌های مختلف جهان را آغاز کند. این تعامل می‌تواند از ارکان بسیار جدی و مهم سیاستگذاری برنامه‌های توسعه باشد که باید به آن توجه شود.

برنامه‌های توسعه به مثابه درمان موقت

وقتی برنامه‌های توسعه را با دقت بررسی می‎کنیم، ارتباط روشن محتوایی و ساختاری بین آن‌ها دیده نمی‌شود و این موضوع نشان می‎دهد این برنامه‌ها در کنار هم، متصل و به هم پیوسته نیستند. انگار هر کدام کاملا مجزا از یکدیگر و بدون ارتباط با قبلی‎ها تدوین شده‎اند و دنباله‎رو برنامه‌های قبلی نیستند. اگر ضعف و نقصی در برنامه قبلی بوده که باعث شده اجرایی نشود، در برنامه جدید بعدی آن ضعف برطرف نشده تا امکان اجرای آن بخش فراهم شود، اگر تحقق امری مورد نظر بوده که سایر برنامه‌ها را در ادامه خود داشته باشد و حالا آن امر محقق نشده، هیچ برنامه‌ای برای اجرا شدن آن از مسیر‌ها و روش‎های جدید پیشنهاد نمی‎شود. این ناهمخوانی با برنامه‌های قبلی می‌تواند ناشی از نادیده گرفتن تجربه‌های گذشته و لزوم آسیب‌شناسی برنامه‎های اجرا نشده سال‌های قبل باشد. در حالی که اگر هر برنامه با دقت مورد تحلیل قرار بگیرد و بخش‎های اجرا نشده آن به دست متخصان سپرده شود تا مشکلات آن را پیدا کنند و راهکار‌های تازه‎ای برای عملیاتی شدن برنامه‌ها ارائه دهند، حتما نتایج بهتری به دست خواهد آمد.
برگرفته از: مرکز مطالعات پژوهش‌های اتاق بازرگانی ایران