آیا این سینما، ایرانی است؟!

وقتی در یکی از صحنه‌های پایانی فیلم «چهره‌های پنهان» ساخته تئودور ملفی در سال۲۰۱۶، معلوم شد افرادی که توانستند با محاسبات دشوار و پیچیده باعث و بانی نخستین سفر فضایی انسان در این کشور شوند، سه ریاضیدان زن سیاهپوست به اسامی کاترین جانسون، دوروتی وان و مری جکسون بودند که در اواخر دهه ۶۰ میلادی در ناسا و در پروژه فضایی مرکوری حضور داشتند، برای اولین‌بار جوانان و علاقه‌مندان آمریکایی دریافتند چه کسانی باعث حضور کشورشان در فضا و پروژه‌هایی مانند آپولو و مانند آن شدند. فیلم «رمز داوینچی» (ران هاوارد - ۲۰۰۵) اگرچه با چاشنی مفاهیم ایدئولوژیک به اندیشه‌ها و نقاشی‌های لئوناردو داوینچی، دانشمند همه‌چیزدان ایتالیایی پرداخت، اما او را پس از ۵۰۰ سال بار دیگر در میان جوامع علمی و فلسفی و ایدئولوژیک و در میان نسل امروز مطرح ساخت. آثار سینمایی متعددی درباره دانشمندان بزرگ تاریخ غرب از همان اوایل تاریخ سینما جلوی دوربین رفت و بر پرده سینما‌ها نقش‌بست که هرچه بیشتر جایگاه این دانشمندان را در تاریخ علم بشریت، در مقابل چشمان نسل‌های آینده قرار داد:

فیلم‌هایی مانند «ولتر» به کارگردانی جان جی. آدولفی در سال۱۹۳۳ با ایفای نقش جورج آرلیس، «داستان زندگی لویی پاستور» ساخته ویلیام دیترله در سال۱۹۳۶ با بازی پل مونی به نقش پاستور، «مادام کوری» به کارگردانی مروین لروی در سال ۱۹۴۳ با بازی گریر گارسون به نقش ماری کوری که در سال ۲۰۱۹ هم فیلم دیگری به نام «رادیواکتیو» با بازی رزماند پایک درباره‌اش ساخته شد، «گالیئلو» درباره زندگی گالیله، دانشمند قرن ۱۶و۱۷ ایتالیا ساخته جوزف لوزی در سال ۱۹۷۵ با بازی توپول (بازیگر اصلی فیلم معروف ویلن‌زن روی بام) به نقش گالیله و ... و همچنین آثاری که درباره دانشمندان اخیرتر غرب مانند جان نش (در فیلم یک ذهن زیبا)، استیو جابز (در فیلمی به همین نام)، آلن تورینگ (در فیلم بازی تقلید)، استفن هاوکینگ (در فیلم تئوری همه چیز) و صد‌ها فیلم دیگر. اما علی‌رغم وجود تاریخ علم بسیار طولانی‌تر و عمیق‌تر برای ایران و دیگر سرزمین‌های اسلامی و هزاران دانشمند برآمده از آن که اغلب جامع‌العلوم بودند و همه‌چیزدان و بسیاری از آنان، قرن‌ها مرجع علوم در دانشگاه‌های غربی قرار گرفتند، کتاب‌هایشان ترجمه شد، مجسمه‌هایشان را ساختند و قرن‌های مختلف و پدیده‌ها و مکاشفات گوناگون علمی مانند سیارات و مواد و فرمول‌ها را به نام‌شان کردند، ولی تقریبا در تاریخ سینمای ایران، هیچ فیلمی درباره هیچ‌کدام از آن هزاران دانشمند و عالم و فیلسوف و... ساخته نشد و همچنان سینمای ایران با افتخارات علمی سرزمینش بیگانه است.

امروز هزاروچهل‌ونهمین سالگرد تولد ابوریحان بیرونی، ریاضیدان، مورخ، فیزیکدان، منجم، شاعر، داروساز، فیلسوف، انسان‌شناس، جغرافی‌دان و همه‌چیزدان یا جامع‌العلوم مسلمان است که پرفسور جورج سارتن (معروف به پدر تاریخ علم) نیمه اول قرن یازدهم میلادی را به نام «عصر بیرونی» نام گذارده، مجسمه‌اش در کنار سه دانشمند دیگر اسلامی در مقابل مقر سازمان ملل در وین قرار دارد و سیارکی در منظومه شمسی را به پاس خدماتی که بیرونی به دنیای نجوم و ریاضیات ارائه کرد با عنوان «۹۹۳۶ Al-Biruni» نامگذاری کردند. «البیرونی ۹۹۳۶» سیارکی است که هر ۵.۳۹ سال یک‌بار به دور خورشید می‌چرخد.

ابوریحان بیرونی شش قرن پیش از کوپرنیک و گالیله به کروی‌بودن زمین و گردش آن به دور خورشید پی برد و با استفاده از ابزار خاص خود، با کمترین خطای محاسباتی، شعاع و قطر کره‌زمین را محاسبه نمود. او قرن‌ها پیش از ادعای نیوتن مبنی‌بر کشف نیروی جاذبه زمین به این موضوع واقف گردید و آن را در کتاب‌هایش مورد اشاره قرار داد. ویل دورانت، نویسنده معروف‌ترین تاریخ تمدن، در جلد چهارم کتاب خود درباره تحقیقات و یافته‌های ابوریحان بیرونی درباره کروی‌بودن زمین و نیروی جاذبه می‌نویسد: «.. وی (ابوریحان) به همه علوم توجه داشت... رساله‌ای درباره اسطرلاب و نقشه جهان‌نما و ذات‌الحلق نوشت ... در کروی‌بودن زمین تردید نداشت و معتقد بود اشیا به طرف مرکز زمین جذب می‌شوند. گفته بود که داده‌های نجومی را مطابق این فرض که زمین هر روز یک‌بار به دور محور خود و هرسال یک‌بار به دور خورشید می‌گردد، به همان سهولت می‌توان توضیح داد که اگر عکس آن را فرض کنیم... دایره‌المعارفی در نجوم، رساله‌ای در جغرافیا و خلاصه‌ای در نجوم و ریاضیات تالیف کرد... مورخان شرقی، وی را شیخ عنوان می‌دهند و گویا منظورشان این است که وی شیخ‌العلما بوده است....»

همه این‌ها در روزگاری بود که در اروپا، به مسطح بودن کره‌زمین اعتقاد داشتند و ادعا می‌کردند زلزله برای این‌که دنیا روی شاخ گاو نر قرار دارد ایجاد می‌شود! اما تحقیقات و یافته‌ها و کشفیات ابوریحان بیرونی از نظر نوع فکر نجومی، پیشرو سلسه‌مراتب حرکتی بود به سوی دوران کپرنیکوس در اروپا در همان سال‌های ۱۰۰۰ میلادی که در تاریخ‌نویسی علم در دوران جدید سانسور شده و به بی‌توجهی دچار گردید. یعنی آنچه کپرنیکوس تازه درک کرد، همان را در ۵۰۰ سال قبل از او، یک دانشمند معروف اسلامی به نام ابوریحان بیرونی کشف کرده بود و آن این بود که: «آفتاب، گردش شب و روز را سبب نمی‌شود، بلکه خود زمین که بر محور خود می‌گردد و با ستارگان دیگر به دور خورشید می‌چرخد و همین باعث پدیدآمدن شبانه‌روز است»، ولی هرگز کسی آن زمان به این فکر نیفتاد که اجاق مقدس آسمان را جابه‌جا کند، بنابراین در آن زمان بیرونی تنها ماند، چون اروپایی‌های آن زمان نمی‌توانستند او را درک کنند.

سفر‌های ابوریحان به سرزمین‌های گوناگون به‌خصوص هندوستان ازجمله نقاط برجسته فعالیت‌های علمی او در زمینه انسان‌شناسی و جامعه‌شناسی به‌شمار آمده که از این باب او را نخستین انسان‌شناس و جامعه‌شناس تاریخ لقب داده‌اند. ماحصل سفر‌های ابوریحان به هندوستان، کتاب مفصلی به‌نام «تحقیق ماللهند» است که در ۸۰ بخش تالیف شده و در آن به شناخت ادیان هند و حکمت و فلسفه هندی، بیان آرا و نظرات هندیان درباره زندگی پس از مرگ، چگونگی معاد، تناسخ و ذات پروردگار، علوم گوناگون و دانش‌های مختلف هندی و مسائل جهان‌شناختی، زمین‌شناختی و جغرافیایی و بیان‌کننده مفاهیم مرتبط با تاریخ، تقویم و مقیاس از منظر هندوان پرداخته شده و یکی از مستندترین و محققانه‌ترین مکتوبات تاریخ درباره تاریخ و ریشه‌ها و فرهنگ و اندیشه‌های مردم آن سرزمین است به‌گونه‌ای‌که هر بخش آن می‌تواند دستمایه یک فیلم قرار بگیرد، همچنان‌که براساس سایر ۱۴۶ کتاب دیگر بیرونی که به‌جز مطالب علمی از تجربیات این دانشمند بزرگ در دستیابی به آن علوم و آزمایش‌های مختلف و سفرنامه‌های پرماجرایش سخن گفته و ده‌ها اختراع و اکتشاف او نیز می‌تواند آثار سینمایی متعدد و مختلف ساخته شود. چنانچه در سال ۱۹۷۴ در جمهوری ازبکستان، تنها فیلم سینمایی تاریخ درباره ابوریحان بیرونی توسط فیلمساز معروف ازبک به نام «شهرت عباسف» جلوی دوربین و سپس بر پرده سینما رفت. این فیلم دوساعت‌ونیمه به فرازونشیب‌های مختلف زندگی بیرونی می‌پرداخت. به نظر می‌رسد با توجه به این زمینه‌ها و زندگی پربار و پرفرازونشیب ابوریحان بیرونی که لحظات دراماتیک بسیاری دارد، به‌خصوص اقدامات عملی او در دستیابی به شناخت علوم و دانش‌ها و انسان و جوامع و سرزمین‌های دیگر و با توجه به شناختی که در عرصه جهانی از این دانشمند بزرگ تاریخ تمدن اسلامی وجود دارد، کوتاهی سینمای ایران در نمایش حتی یک تصویر از او در هیچ‌کدام از آثار این سینما، جفای بزرگی به فرهنگ و تاریخ و گنجینه علم‌وادب این سرزمین بوده که در کنار بی‌توجهی به سایر مفاخر و افتخارات و بزنگاه‌های تاریخی کشور ما، این سؤال را بیش از پیش به ذهن متبادر می‌سازد که آیا این سینما، ایرانی است؟!

روزنامه جام جم