پژوهشی در معماری ایرانی

این برنامه که از شبکه یک سیما در حال پخش است ، به سفارش این شبکه در مرکز اصفهان تولید شده و در قالبی مستند پیش روی مخاطبان قرار دارد. کاروانسراها، نگاهی تاریخی به معماری دارد و می کوشد با نمایاندن اشکال مهندسی و هنری کاروانسراهایی که در محدوده جغرافیایی استان اصفهان باقیمانده اند، بخشی از معماری ایران اسلامی را بازتاب دهد. می دانیم مسکن یکی از نیازهای اولیه آدمی است ، به گونه ای که از آغاز خلقت برای تامین آن تلاشهای بسیاری داشته و دارد. برای معماری می توان منافع متنوعی را برشمرد. بدین معنا که نه تنها محل استراحت انسان را تامین می کند؛ بلکه می تواند مکانی برای عبادت ، محل کار و یا تفریح وی نیز باشد. معماری در هر فرهنگ و سرزمینی ، رنگ و جلوه خاص خود را دارد و در این میان وظیفه مورخ هنر معماری ، علاوه بر تشریح شکل ، تزیینات و به طور کلی زیبایی های بنا می تواند بیان تحول جوامع در زمینه های مختلف سیاسی ، اقتصادی ، نظامی ، فرهنگی و...از طریق اعمال سبکهای گوناگون در معماری باشد. مستند کاروانسراها از جهت موضوع و محتوا، چنین رویکردی را دنبال می کند و تلاش دارد به مکان و و بناهای خاص در مقطع مشخصی (بیشتر در دوره صفویه) بپردازد. سلطنت شاه عباس اول (1589 -1627م) آغازگر عصر جدیدی در معماری بود. بعضی از صاحب نظران این دوران را اوج و آخرین تجلی آن قلمداد کرده اند. افزون بر کاخها، مساجد، مدارس ، پل و سدهایی که در زمان شاه عباس اول ساخته شد، باید از انبوه کاروانسراهایی یاد کرد که در داخل شهرها و یا فواصل راهها ایجاد گردید. با تماشای قسمتهای مختلف مستند کاروانسراها درمی یابیم که ساخت چنین مکانهایی از قدمتی بسیار طولانی برخوردار بوده است. وجود آنها علاوه بر رونق دادن به تجارت و اقتصاد، پناهگاهی برای عبور از دشتهای بی آب و علف ، خطرات جنگهای داخلی و یا راهزنان به شمار می رفت. این برنامه تاکنون مکانهایی را بازتاب داده است که باقی مانده اند. با تماشای بخشهای گوناگون آن درمی یابیم که کاروانسراها از نظر فنی و هنری برخوردار از عناصر و طرحهای مشخصی اند. کاروانسراها، چهارگوش ، گرد یا هشت گوشند و بیشترشان برجهایی را در گوشه های خود دارند. این مکانها با هر وسعت و اندازه ای در اساس از بنایی متمرکز برخوردارند. صحن مرکزی با رواقهای بازی احاطه شده اند. امکانات رفاهی مانند شرایط گرما یا سرمایی لازم ، دسترسی به آب ، اصطبل ، گرمابه ، آشپزخانه و روشنایی در این مکانها به نحو مطلوبی تدارک دیده شده است. در نقاط بهتر کاروانسرا، معمولا محراب و گاه شیر و منبع آب و همچنین اتاقهای مجلل در بالای بام برای مسافران بلندپایه و ممتاز وجود داشته است. همچنین بضی از اندرون ها که بیشتر با آجر پخته و سنگ شکل گرفته بود، نقاشی های دیواری هم به چشم می خورد. کاروانسراها در آن دوران بوفور وجود داشته اند. شارده که همزمان با شاه عباس اول می زیسته است ، در سفرنامه معروفش به 1802کاروانسرا اشاره می کند که در آن زمان وجود داشته اند و پذیرای گروههای اجتماعی مختلف بوده اند. با در نظر گرفتن تشابه و ویژگی های مشترک بیشتر این مکانها، مستند کاروانسراها آنگاه که به بیان سوژه ای متفاوت تر می پردازد، جذاب و تاثیرگذارتر نشان می دهد. این برنامه ساختاری معمولی دارد. با وجود این تلاشش را برای نمایاندن تمامی زوایا و ابعاد هر مکان باید ارزشمند و آگاهی بخش تلقی کرد. بهره گیری از صداهای متفاوت ، نقشه ها و نمودارها، تنوع کادر و حرکتهای دوربین ، ریتم مطلوبی به این برنامه داده و توانسته تا حدود زیادی به ارتباط آن با مخاطب عام کمک کند. ارائه منابع تحقیقاتی در آغاز برنامه آن است که متن و محتوای ریشه و بنیانی غنی و مستحکم و واقع گرایانه دارد؛ ویژگی که بیشتر شدن اعتماد مخاطب به برنامه را همراه خواهد داشت. مستند کاروانسراها را باید بیشتر توصیفی و نه تحلیلی دانست. این برنامه در نوشته آغازینش ، هدف از ساخت را پیوند با گذشته و بهره گیری از سنتهای مطلوب پیشین مطرح می کند؛ اما روشن نمی کند که متولیان و مسوولان برای ثبت این آثار و تجربیات ، چه تلاش و برنامه هایی داشته اند. مستند کاروانسراها تیتراژ زیبایی دارد. همراهی مضامین ، تصاویر، موسیقی و همگامی این دو موضوع و مضمون این مجموعه ، شروعی تاثیرگذار به آن داده است. حضور آیینه در کویر می تواند نمادی از آب باشد تا برای لحظاتی هم که شده فرهنگ و تاریخ و هویت ملی - اسلامی مان را از آیینه تولیداتی همچون کاروانسراها بنگریم. محمدرضا کریمی

پژوهشی در معماری ایرانی - اسلامی