تعزیه به روزهای اوجش بازگشته است

خود او هم از بچه‌خوانی آغاز کرده و تعزیه‌خوانان بنام و شاخصی همچون میرزاعلی پاک‌نفس، احمد بلبل و ... را در خانواده‌اش داشته و این هنر موروثی هفت‌نسل آمده تا به او رسیده است. او این شب‌ها در سیرجان کرمان مراسم تعزیه برگزار می‌کند و دهه آخر صفر نیز در بزرگ‌ترین تکیه ایران یعنی تکیه‌خوانسار تعزیه پرشوری را برپا خواهد کرد که مخاطبان میلیونی دارد.

گیوه‌کش که مطالعه‌ای مفصل بر تاریخچه تعزیه داشته و حتی خاطراتی هم از دوران قدیم دارد می‌گوید: دوران اوج تعزیه به زمان قاجار برمی‌گردد و به نوعی نماد حکومتی هم بود؛ اکثر نسخه‌ها نیز متعلق به آن دوران است و تکایا نیز در زمان قاجار ساخته شده. پس از دوران قاجار به علت مخالفتی که رضاخان با قاجار داشت درصدد جمع‌کردن مجالس تعزیه برآمد و البته این مخالفت‌ها تا پایان دوره پهلوی هم وجود داشت. حتی من خاطرم هست که سپاه‌دانش‌ها و ماموران حکومت به روستاها و تکایایی که تعزیه برگزار می‌شد حمله می‌کردند و مانع برپایی آن می‌شدند؛ تا این‌که انقلاب اسلامی پیروز شد و اوضاع تعزیه هم بهبود پیدا کرد و حضرت امام(ره) دستور دادند که تعزیه برگزار شود.

وی ادامه می‌دهد: پیشتر بسیاری از گروه‌ها به خارج از کشور سفر می‌کردند و تعزیه در خارج از کشور با استقبال بسیار خوبی روبه‌رو می‌شد و در خارج از ایران هم هنر بسیار محبوب و شناخته‌شده‌ای بود.

تماشای میلیونی تعزیه از طریق فضای مجازی

این تعزیه‌خوان پیشکسوت یادآور می‌شود: خوشبختانه تعزیه طی این سال‌ها وضعیت خوبی داشته اما دوران شیوع کرونا شرایط را سخت‌تر کرد و بسیاری از شهرها مراسم تعزیه را تعطیل کردند اما امسال استقبال از تعزیه از حد انتظار فراتر رفته و برنامه‌ها به‌صورت فشرده در حال برگزاری است و تا پایان ماه محرم و صفر همین‌گونه خواهد بود. همچنین نخستین سوگواره بین‌المللی شبیه‌خوانی هم طی هفته‌های گذشته با حضور مهمانانی از کشورهای عراق و نیجریه در تهران برپا شد که استقبال خوبی هم از آن صورت گرفت.

«تکایا به‌عنوان کانون تعزیه و مکانی ثابت نقش مهمی در حفظ این هنر آیینی دارد»؛ این را گیوه‌کش می‌گوید و معتقد است تعزیه باید مکان مختص خودش را داشته باشد تا بتوان آن را زنده نگه‌داشت. او از بزرگ‌ترین تکیه ایران یعنی تکیه‌خوانسار می‌گوید که شهرتی بسیار دارد و خودش نیز از اربعین تا 28صفر در این تکیه قدیمی تعزیه اجرا می‌کند. او می‌گوید: در هر تعزیه نزدیک به 27هزار نفر جمع می‌شوند و 10میلیون نفر نیز آن‌را به‌صورت آنلاین تماشا می‌کنند. پس تعزیه مخاطبش را دارد و باید به فکر محل‌هایی برای اجرای همیشگی و مستمر آن باشیم.

چرا نسخ قدیمی دچار تغییرات شدند؟

وی درخصوص نسخه‌های تعزیه مرتبط با عاشورا و ایام محرم می‌گوید: نسخ زیادی درباره محرم وجود دارد اما تغییراتی هم در آنها به‌وجود آمده است. زمانی که حکومت قاجار رو به افول می‌رود و رضاخان بر سرکار می‌آید استادان و نسخه‌نویسان تکیه‌دولت پراکنده می‌شوند و هرکدام به یک شهری پناه می‌برند. به‌طورمثال یکی از همان نسخه‌نویسان با تخلص «انجم» در اراک زندگی می‌کند و «میرعزا» در تهران و «شهپر» یا «مداح» نیز در قزوین ساکن می‌شوند. همه نسخه‌نویسان در شهرهای مختلف پخش می‌شوند و براساس گویش و خلق‌وخوی مردمان همان منطقه شروع به نسخه‌نوشتن می‌کنند. این‌که امروز نسخ با عنوان زمینه قزوین، زمینه اراک و ... شناخته می‌شود به این دلیل است که نسخه‌نویسان براساس شرایط و ویژگی‌های آن شهر و متناسب با فرهنگ و موسیقی آنجا نسخه‌های جدید نوشته‌اند که البته در اصل روایت یکی است اما اشعار و موسیقی‌اش متفاوت است.

وی درباره این‌که مردم با کدام مجلس و نسخه ارتباط عمیق‌تری برقرار می‌کنند، این‌طور می‌گوید: ارادت مردم بیشتر به تعزیه‌های 10 روز اول محرم است و به‌دلیل علاقه‌ای که به امام‌حسین(ع)، حضرت‌ابوالفضل(ع) و علی‌اکبر(ع) دارند این تعزیه‌ها را بیشتر می‌شناسند و از آن استقبال می‌کنند و حتی آن را از حفظ می‌خوانند. البته در برخی مناطق هم تعزیه‌خوانانی هستند که علاقه‌مندند نسخه‌های غریب و کمتر معروف را بخوانند مانند تعزیه سیدجلال‌الدین اشرف یا تعزیه امامزاده داوود، مرحب خیبری و ... اما استقبال مردم بیشتر از این نسخه‌های موجود است و با آنها آشنایی کامل دارند.

گاهی آن‌قدر بغض می‌کنم که نمی‌توانم بخوانم

البته در این شور قلبی حتما تعزیه‌خوان هم نقش موثری دارد. من در تکیه‌خوانسار تعزیه امام‌حسین(ع) و ابوالفضل(ع) را می‌خوانم. در تکیه‌ای که به‌نام پایتخت تعزیه ایران نام‌گذاری شده و جمعیت زیادی هم مخاطب آن هستند، حتی در یک قسمت‌هایی از تعزیه از حال خودم خارج می‌شوم و در نقشی فرومی‌روم که تعزیه‌اش را می‌خوانم و گاهی آن‌قدر بغض می‌کنم که اصلا نمی‌توانم ادامه دهم. این موارد در حفظ ارتباط با مخاطب بسیار موثر است.

از او می‌پرسیم برای کسانی که می‌خواهند تعزیه بخوانند بحث آموزش چقدر مطرح و امکان‌پذیر است که در پاسخ می‌گوید: اتفاقا ما کلاس‌هایی را برگزار کردیم که خوشبختانه از آنها استقبال خوبی هم شد اما انتظار می‌رود دولت از ما حمایت کند تا افرادی مانند من که هنوز پا به سن نگذاشته‌ایم این تجربیات را به نسل جوان‌تر انتقال دهیم. ما استادان بزرگی داریم که حیف است از حضور و هنر آنها استفاده نشود؛ تعزیه هنری است که سینه‌به‌سینه نقل شده و باید از همین طریق هم منتقل و به‌صورت عملی ارائه شود. ما برای این کار به کارگاه‌های آموزشی نیاز داریم که متاسفانه وجود ندارند. حتی زمانی بحث تاسیس مدرسه تعزیه، تدریس تعزیه و نمایش شبیه‌خوانی در دانشگاه‌ها هم مطرح شد که فکر نمی‌کنم پیگیری شده باشد.

خطراتی که تعزیه را تهدید می‌کند

گیوه‌کش در این گفت‌وگو از فرازوفرودهایی که تعزیه با آنها مواجه بود گفت اما از او درباره آینده تعزیه هم می‌پرسیم. او معتقد است: یکی از معضلاتی که تعزیه با آن مواجه است و می‌تواند در آینده آن تاثیرات مخربی داشته باشد این است که برخی تعزیه‌خوانان به استقبال مردم یا بانیان تعزیه اشعار و آهنگ‌هایی که خارج از تعزیه است را وارد کار می‌کنند. مثلا در تصنیفی مانند «گل‌پونه‌ها» تعزیه‌خوان اشعاری را به آن اضافه کرده که تعزیه نیست. اگر بخواهیم بر این روال جلو برویم تعزیه از بحث سنتی خودش خارج می‌شود و من نگران این موضوع هستم.

کجاست حمایت‌های دولتی از هنری فاخر؟

این تعزیه‌خوان معروف از بی‌توجهی نهادهای دولتی به این هنر ارزشمند و اصیل گلایه می‌کند و می‌گوید: متاسفانه هیچ حمایتی از تعزیه و هنرمندانش نمی‌شود. ما یک بیمه هنرمندان داریم که بخش اعظمش را هم خودمان پرداخت می‌کنیم و تنها حمایتی که از ما شده همین بیمه است و کمک دیگری نگرفته‌ایم. اگر امروز می‌بینید که تعزیه هنوز پابرجاست به دلیل وجود افراد خاصی است که سرمایه شخصی دارند و دست‌شان باز است. بنابراین حفظ تعزیه در گرو بانیان آن و مردم است. بانیانی که خودشان خودجوش تعزیه را برگزار می‌کنند و سرمایه‌ای موقوفی دارند و این راه را ادامه می‌دهند.

اجازه ندهیم تعزیه دستخوش سلیقه شود

به نظرم همان اتفاقی که در مداحی‌ها افتاده در تعزیه هم پیش آمده است. درحال‌حاضر در سراسر ایران چند نفر هستیم که تعزیه‌ای می‌خوانیم که از حالت سنتی و اصیل خودش خارج نشده اما متاسفانه اکثر تعزیه‌خوانان نامدار آهنگ و شعرهایی خارج از تعزیه را به آن وارد کردند. البته برخی مواقع هم بانیان تعزیه چنین درخواستی دارند اما تعزیه‌خوان نباید زیر بار این حرف‌ها برود.

نکته دیگر این‌که در تعزیه، مداحی و روضه وجود ندارد اما برخی تعزیه‌خوانان روضه را وارد تعزیه کرده‌اند و همین مسأله اصالت و چارچوب تعزیه را با خطر مواجه کرده است. البته نسخه‌های جدید نوشته نمی‌شود بلکه خودشان مواردی را به نسخه اصلی اضافه می‌کنند. متاسفانه تعزیه متولی ندارد و زیر نظر نهادی نیست که جلوی این معضلات را بگیرد و در نتیجه این کارهای خودسرانه انجام می‌شود.